Vijf jaar na Charlie Hebdo: nieuwe taboes voor cartoonisten
Het is vandaag vijf jaar geleden dat Frankrijk werd opgeschrikt door een reeks aanslagen, die begon met een aanval op de redactie van het satirische tijdschrift Charlie Hebdo. Er vielen daar twaalf doden, redacteuren en toegesnelde politie. Vijf jaar later is Je Suis Charlie minder vanzelfsprekend geworden.
Er volgden in de dagen na de schietpartij op de redactie nog meer terreuraanslagen in Parijs en de omliggende regio. Willekeurige passanten werden beschoten en bij een gijzelactie bij een joodse supermarkt vielen nog eens vier doden. Ook de gijzelnemer kwam om. De aanslagplegers van Charlie Hebdo, twee geradicaliseerde broers, verschansten zich uiteindelijk in het pand van een fabrikant van reclameborden, waar ze uiteindelijk bij een politieactie werden gedood.
In Parijs begon gisteren het proces tegen 24 verdachten achter deze aanslagen. “Het is een beetje een spook-rechtszaak”, constateert journalist Chris Moore van France24. De meeste verdachten zijn namelijk al dood of vluchtten indertijd naar gebied van terreurgroep IS in Irak en Syrië. De Franse autoriteiten vermoeden dat de meesten zijn omgekomen.
Nabestaanden hopen dat de rechtszaak desondanks kan achterhalen hoe de aanvallen voorbereid werden en welke netwerken daarbij cruciale steun verleenden.
Toen de eerste schok van de aanslag op Charlie Hebdo was weggeëbd volgde wereldwijde solidariteit via #jesuischarlie maar ook een periode van discussie: was Charlie Hebdo te ver gegaan met provoceren? En kan dat eigenlijk wel, te ver gaan met satire?
Cartoonisten betuigden hun steun - Joep Bertrams won er een Inktspotprijs mee - maar de prominente collega Garry Trudeau stelde dat het tijdschrift vooral een traditie van ‘omlaag trappen’ kent, terwijl satire alleen hogere doelen zou moeten aanpakken.
Charlie Hebdo-cartoonist Renald Luzier besloot in april 2015 dat hij Mohammed niet meer zou tekenen. Die lijn werd kort daarop gevolgd door het tijdschrift zelf. Dat kwam het blad op kritiek van een knieval voor terreur te staan, maar uitgever Laurent Sourisseau - die bij de aanslag zwaargewond raakte - wees dat van de hand. Dat van Charlie Hebdo wordt verwacht dat ze zich de vrijheid blijven veroorloven waar niemand anders zich meer aan waagt, vond Sourisseau opmerkelijk. “Wij hebben onze bijdrage wel geleverd”, aldus Sourisseau.
Het tijdschrift ontving in de nasleep van de aanslag veel nieuwe ‘sympathie-abonnees’ en betrok in september 2015 nieuwe, zwaarbeveiligde redactieburelen op een geheime locatie. Jaren later drukken deze beveiligingskosten zwaar op het redactiebudget.
De kosten, becijferd op zo’n anderhalf miljoen euro per jaar, staan gelijk aan zo´n 800 duizend verkochte nummers op jaarbasis. Uitgever Laurent Sourisseau zegt dat die kosten nauwelijks te dragen zijn voor de kleine uitgeverij, met een oplage van rond 60 duizend exemplaren voor de reguliere wekelijkse editie.
In 2018 bleek de liefde voor het tijdschrift danig bekoeld. Het aantal verkochte nummers per week is inmiddels weer terug op het niveau van voor de aanslag.
Het tijdschrift maakte in de jaren daarna grappen over een dodelijke aardbeving in Italië en greep de crash van een Russisch legervliegtuig aan om te betreuren dat Poetin niet aan boord was. Er volgden cartoons over de terreuraanslag in Brussel en enkele waar aan het verdronken Syrische jongetje Alan Kurdi werd gerefereerd. Het kwam het tijdschrift op kritiek te staan macaber, grof en gevoelloos te zijn.
“Het land wil dat we engelen zijn, maar wij zijn absoluut geen engelen”, aldus Charlie Hebdo-journalist Guillaume Erner. Vijf jaar na de aanslag is er kortom een ‘maar’ toegevoegd aan de voorheen onomwonden steunbetuiging, constateert de Vlaamse cartoonist Lectrr.
#cartoon #charliehebdo #jesuischarlie (via https://t.co/8WGnk3Opbs) pic.twitter.com/rnRE8sB82v
— lectrr (@lectrr) 7 januari 2020
De redactie van Charlie Hebdo staat uiteraard ook stil bij de aanslag. In hun eigen terugblik constateert de redactie dat vijf jaar later nieuwe profeten zijn opgestaan die bepalen wat wel niet door de beugel kan: Facebook en Twitter. Er zijn met hun komst nieuwe vormen van blasfemie ontstaan, die minstens zo gedienstig vermeden moeten worden.
“We vragen ons af wat de toekomst van politieke tekeningen en satirische cartoons zal zijn. Deze uitingsvormen vereisen grafisch talent, een politieke cultuur en een journalistieke historie - maar dat lijkt teveel gevraagd in een tijdperk waarin vooral selfies interessant worden geacht”, sombert de redactie.
? Numéro spécial, 5 ans après : Nouvelles censures, nouvelles dictatures ?
— Charlie Hebdo (@Charlie_Hebdo_) 6 januari 2020
?? Les proches des disparus se souviennent
?? @LaureDaussy enquête sur les sensitivity readers
?? Richard Malka sur la liberté d'expression
? En kiosque demain et sur https://t.co/5SPrx5Rgmh pic.twitter.com/l5prxqRh7r
Diverse Nederlandse media blikken terug op Charlie Hebdo, vijf jaar later. Hieronder een selectie van lezenwaardige stukken:
Met tekenaar Willem naar de eerste redactievergadering van Charlie Hebdo na de aanslag Vrij Nederland
Satire is nog nooit zo fragiel geweest De Volkskrant
Vijf jaar na ‘Charlie Hebdo’ groeit druk op Franse pers NRC
7 januari 2015. Het waren maar tekeningetjes GeenStijl
Voor de journalistiek zijn trollen een grotere bedreiging dan terreur AD
Vanavond is in Beeld en Geluid Den Haag een bijeenkomst ‘Ode aan de Persvrijheid: 5 jaar na Charlie Hebdo’, waar cartoonist Joep Bertrams een keynote zal uitspreken. Aanmelden is verplicht. Meer informatie vind je hier
Praat mee