Is de journalistiek de pyromaan die even later komt helpen blussen?

Één ding kunnen ze bij de Nederlandse tak van De Correspondent als de beste. Marketing bedrijven. En dan vooral voor hun boeken. Per jaar verschijnen er vier tot zes boeken bij het digitale platform dat unbreaking the news als centrale doelstelling heeft. ‘Bij elk boek proberen we een stunt uit te halen’, zegt Andreas Jonkers van De Correspondent tegen het AD eind oktober. Inmiddels is de boekenverkoop goed voor veertig procent van de omzet van het platform. De rest komt grotendeels van de 70.000 abonnees.

Het heeft er veel weg van dat Bregman en Frederik bezig zijn met een nieuwe marketingstunt. Frederiks werkt al enige tijd aan een reconstructie van de Toeslagenaffaire, dat moet uitmonden in een boek. Dat zet hij in de markt precies volgens het recept dat door Jonkers bij De Correspondent is uitgewerkt. Eerst worden er online een aantal stukken geschreven om het publiek warm te maken en in de hoop dat de bezoekers van het platform bijdragen aan het onderwerp. Hoe meer mensen de artikelen lezen, hoe hoger de boekenverkoop, legt Jonkers aan het AD uit. En wat vervolgens goed werkt, is optredens van de auteur in de media. En dan moet je wel wat te vertellen hebben. Een haakje heet dat in de termen van Jonkers.

Bregman is daar bedreven in. Vorig jaar februari gaf hij een interview aan Fox News-presentator Tucker Carlson dat hij bewust in een ruzie liet ontaarden. Een maand daarvoor trok hij internationaal de aandacht door tijdens het jaarlijkse miljardairsfeestje in Davos duidelijk te maken dat belasting betalen de beste remedie is tegen veel van de problemen die de rijken der aarde daar bespraken.

Dus neemt Frederik, geholpen door zijn collega Bregman, een niet zo voor de hand liggend standpunt in om zijn aanstaande boek te verkopen: de Belastingdienst heeft minder schuld aan de Toeslagenaffaire dan tot nu toe beschreven. En prikkelende stelling 2: de journalistiek, en meer in het bijzonder Pieter Klein, heeft in het verleden te streng aangedrongen op bestrijding van elk misbruik van sociale voorzieningen.

Als dan een paar jaar later zowel Belastingdienst, politiek, adviseurs en rechterlijke macht uit de bocht vliegen met het hardvochtig aanpakken van mensen die geen fraude plegen (de Toeslagenaffaire), dan heeft diezelfde journalistiek ook iets uit te leggen.

Dat Frederik de Toeslagenaffaire als onderwerp kiest en ook inzoomt op de journalistiek is op zich niet verwonderlijk. De Correspondent is opgericht om op zoek te gaan naar patronen in de maatschappij. Niet wat afwijkt (nieuws) wordt onderzocht, maar dat wat normaal lijkt (het structureel onfatsoenlijke gedrag van de overheid in dit geval). En de journalistiek is standaard een van de verdachten. Want in de ogen van De Correspondent is juist de aandacht voor wat er misgaat in de maatschappij er ironisch genoeg de oorzaak van dat het misgaat. De aandacht voor de uitzondering (nieuws) zorgt voor een vertekend wereldbeeld van bijvoorbeeld massaal frauderende burgers en daardoor een overheid die veel te hard optreedt, wat dan op haar beurt weer leidt tot groot onrecht. Zie hier de Toeslagenaffaire door de ogen van De Correspondent.

Dus misschien is de journalistiek wel de pyromaan die even later komt helpen het vuur te blussen. In het geval van de Toeslagenaffaire heeft Frederik bijvoorbeeld een column van Klein uit 2013 gevonden waarin de RTL-journalist vraagt om een harde aanpak van fraudeurs. Natuurlijk legt Klein uit dat eerst maar eens moet worden aangetoond dat er fraudeurs zijn, maar dat is even te veel nuance voor nu. En een paar jaar later gaat diezelfde Klein naast vermeende fraudeurs staan die te hard zijn aangepakt door diezelfde overheid. Nou ja!

En wat doet de journalistiek met het gepresenteerde haakje? Die hapt. Pieter Klein heeft inmiddels een boekwerk ingeleverd bij Frederiks ter verdediging van zijn handelen. Nog voordat er een letter in druk is verschenen. En bij M was het Sven Kockelmann die direct in de verdediging schoot. Terwijl Bregman daar niet veel meer zei dan dat ook de journalistiek eens in de spiegel moet kijken. Bregman vertrok tijdens het hele gesprek geen spier, wat ongeveer hetzelfde is als Kockelmann in zijn gezicht uitlachen. Doel bereikt.

Met zijn oproep tot zelfonderzoek lijkt mij overigens niets mis. De column van Klein uit 2013 is wat mij betreft een mooi begin. Daarin legt hij de vinger op een zere plek die in 2020 een etterende wond blijkt te zijn.

Klein over de Bulgarenfraude in 2013: ‘Tegelijk wordt ons ook een rad voor ogen gedraaid. In het debat over de zorgfraude werd beweerd dat er voldoende capaciteit is voor opsporing van strafbare feiten. Ik geloof er helemaal niets van. (...) In het debat over de ‘Bulgarenfraude’ is door de Kamer gevraagd om een overzicht van alle vormen van fraude met alle toeslagen en hoe die (strafrechtelijk of administratief) zijn afgehandeld. Die informatie is er nog steeds niet. Als wij zouden bellen, krijgen we het ook niet. Als we een verzoek zouden indienen op grond van de Wet Openbaarheid van Bestuur (Wob) zouden we tot de Raad van State moeten procederen. En dan zijn we anderhalf jaar verder…’.

In 2020 blijkt die overheidshouding helemaal ontspoord. Liegen en bedriegen heeft zijn ingang gevonden op alle niveaus en bijna niemand neemt de moeite daar doorheen te prikken.

Dus als er al een verband is tussen de uitkeringsfraude en de Toeslagenaffaire, dan is het dat de overheid consequent liegt, bedriegt en achterhoudt op het moment dat er iets mis gaat. En natuurlijk gaat er altijd wel iets mis bij de uitvoering van welke wet dan ook, waardoor je vrij consequent zaken moet gaan verdraaien en achterhouden als dat je standaard oplossing is bij problemen. Wat de reden daarvoor ook is, daarmee stoppen is de enige optie. Daar lijkt mij meer de kern te liggen dan in de hijgerigheid van de journalistiek.

De journalistiek kan terugkijkend wel concluderen dat enige nederigheid op zijn plaats is bij welke affaire dan ook. Zelfs na zeven jaar roepen is het Pieter Klein en zijn collega’s niet gelukt de overheid op het rechte pad te krijgen. Nog steeds wil de overheid er niet aan dat open kaart spelen beter werkt dan achterhouden. Als dat het punt is dat Frederik en Bregman willen maken, dan hebben ze groot gelijk.