De politiek-­van-de-zwarte-stift

‘Verdwenen’ (lees: vernietigde) documenten bij het ministerie van VWS – in oktober vorig jaar – waardoor ze niet opgevraagd kunnen worden via de Wet Openbaarheid van Bestuur.
Eritrese tolken die voor de IND werken en die gelieerd blijken aan het regime aldaar. Niks aan de hand, is de reactie van de regering op Kamervragen in oktober 2015. Inmiddels heeft de IND toegegeven dat er wel een probleem is en de samenwerking met twee tolken beëindigd.

Computersysteem Suwinet, dat gemeenteambtenaren gebruiken om privégegevens van burgers (zoals loon, hypotheek, bankrekeningnummer etcetera) op te zoeken blijkt ook toegankelijk voor commerciële incassobureaus, ondanks dat het Bureau Keteninformatisering Werk en Inkomen dit aanvankelijk glashard ontkent. Inmiddels heeft zelfs de Vereniging Nederlandse Gemeenten toegegeven dat deze incasso­bureaus óók toegang hebben.
Eindredacteur Kees van den Bosch van Argos (Radio 1) kan een aanzienlijk langere lijst opsommen dan bovenstaande waarbij zijn programma – alleen al in 2015 – de waarheid achterhaalde in zaken waar overheden of politici logen, net niet de waarheid vertelden of een rookgordijn oprichtten om feiten buiten het zicht te houden.

Ook NOS Nieuws – dat ongeveer een kwart van zijn (deel)redacties buiten het reguliere rooster houdt om ruimte te creëren voor onderzoek en netwerken – stuit in zijn zoektocht naar de waarheid vaak op ‘ruis’ bij de overheid. Recent nog werd door het Haagse Openbaar Ministerie 140 uur taakstraf geëist tegen voormalig COA-directeur Nurten Albayrak, na een lang slepende zaak vanwege oneigenlijk gebruik van haar dienstauto – nadat zij eerder al bij het COA was ontslagen op grond van de bevindingen van de commissie-Scheltema. Het directe gevolg van berichtgeving van NOS Nieuws dat in 2012 anonieme getuigen sprak over ‘misstanden’ en ‘angstcultuur’ bij het COA. Albayrak bleef echter ontkennen en diende een klacht in bij de Raad voor de Journalistiek, die ze op belangrijke punten verloor.

Hoofdredacteur Marcel Gelauff van NOS Nieuws vindt dat er sprake is van ‘verkramping’ bij de overheid. ‘Het is niet altijd liegen, maar in het geven van informatie aan journalisten zijn voorlichters en spindoctors wel erg bezig met het specifieke korte termijn belang van de zittende politici in plaats van het belang voor de burger. Anne-Marie Stordiau (die 21 jaar directeur voorlichting was bij Justitie, red.) zei recent op haar afscheid dat zij altijd alleen het belang van haar minister diende. Ik snap dat wel, maar waar ligt de grens?’

Liegt de overheid vaker dan vroeger of wordt het liegen vaker aangetoond waardoor dat zo lijkt? Deze vraag is nog niet zo eenvoudig te beantwoorden. ‘Liegen is van alle tijden’, zegt Van den Bosch. ‘Er bestaan, zo ver ik weet, geen ­kwantitatieve gegevens over, maar feit is dat de overheid tegenwoordig streng wordt aangepakt als de journalistiek beet heeft. Wij zijn de tijd voorbij dat journalisten met de hoed in de hand aan de minister vroegen: ­“Excellentie, hoe was uw reis?”’
Van den Bosch ziet tot zijn vreugde dat de huidige crisis in de journalistiek voorbij gaat aan de onderzoeksjournalistiek. ‘Het dagelijkse nieuws kunnen we gratis vinden op internet, dus daar vallen de klappen. Media beseffen dat ze zich moeten onderscheiden met eigen onderzoek. Het is een unicum, waarover ik aangenaam verrast ben, dat een commerciële organisatie als RTL Nieuws flink investeert in diepgravend onderzoek door eigen journalisten. Het blijkt dus lucratief.’
Het commerciële belang was volgens adjunct-hoofdredacteur Pieter Klein niet de primaire reden voor RTL Nieuws om een onderzoeks­redactie op te tuigen. ‘We doen dat vooral vanuit een maatschappelijk belang; het grote publiek zal eigen journalistiek onderzoek niet altijd adresseren. We werken soms ook samen met andere media – zoals we nu met de Volkskrant en NOS Nieuws de rechter hebben gevraagd om in de afwikkeling van de MH17-ramp het ministerie van Veiligheid en Justitie te verplichten meer stukken vrij te geven; de zaak is zo principieel dat je hoopt dat ook de rechter inziet dat wij meer gegevens nodig hebben voor een goede reconstructie. Daar speelt niet direct een commercieel belang, al zullen onze kijkers inmiddels doorhebben en waarderen dat wij onze journalistieke taak uiterst serieus nemen.’

Over diezelfde ramp met de MH17 struikelde minister Ard van der Steur (Justitie) bijna nadat hij zich in de Kamer onzorgvuldig uitliet over een lezing van de Leidse anatoom George Maat aan de Universiteit van Maastricht, waar hij foto’s had vertoond van slachtoffers van de MH17. ‘Buitengewoon onsmakelijk en ongepast’, oordeelde Van der Steur over Maats lezing. Maat werd uit het onderzoeksteam gezet en er volgde politieonderzoek. Toen de Tweede Kamer, Maat zelf en verschillende media vroegen om dit onderzoek, kregen ze na lang aandringen een lijvig document waarvan ongeveer 85 procent van de inhoud zwart was gelakt. Onder de kop ‘50 tinten zwart’ drukte het Leids Universitair Weekblad Mare de zwart gelakte pagina’s integraal af over een spread. Kamerlid Pieter Omtzigt zwaaide ermee in een debat waarin hij Van der Steur confronteerde met de censuurzucht van zijn ambtenaren. Onder zware politieke druk mocht Maat hierna zelf het omstreden politierapport over zijn MH17-lezing inzien. Hij nam potlood en blocnote mee, schreef het in zes uur over en maakte het via de website van Mare openbaar, zodat ‘iedereen de stukken kan lezen en een oordeel vellen en Tweede Kamerleden (..) opnieuw vragen kunnen stellen aan minister Van der Steur.’ Zo ver hoefde het niet te komen. De minister besloot zelf excuses aan te bieden.’

Terecht, vindt hoofdredacteur Frank Provoost van Mare. ‘Er zijn meerdere versies van het politieonderzoek, waarvan de weggelakte delen soms zelfs belastend voor de minister zijn, zoals de conclusie dat de “genomen maatregelen” (het uit het onderzoeksteam zetten van Maat, red.) hebben plaatsgevonden zonder goed inzicht in de feiten.’ Als je de zwart gelakte tekst leest kun je niet anders oordelen dan dat er niet is weggelakt om het staatsbelang te dienen, maar om het hachje van de minister te redden.’

Nederland is conservatief en gesloten als een oester, concludeert eindredacteur Wil van der Schans van Reporter Radio (Radio 1). ‘Er heerst een doofpotcultuur. In de VS bijvoorbeeld worden de dossiers van de CIA na 25 jaar vrijgegeven, in Nederland zijn de stukken van de geheime dienst na 50 jaar nog niet openbaar.’

Reporter Radio is al twee jaar bezig de tapstatistieken van de AIVD op te vragen, gegevens die in het Verenigd Koninkrijk, België, en Duitsland gewoon worden gepubliceerd. Minister Ronald Plasterk (Binnenlandse Zaken) is echter van mening dat de nationale veiligheid er door in gevaar komt omdat ‘de tapstatistieken inzicht in de aard en omvang van de werkwijze van de AIVD’ zouden geven en ‘ontwikkelingen in de communicatietechnologie’ weergeven. De minister gaat hier in tegen het advies van de Commissie van Toezicht betreffende de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten, die de tapgegevens niet als staatsgeheim classificeert. De Raad van State verwees de redenering van Plasterk recent naar de prullenbak en stelde dat de minister met een nadere onderbouwing moet komen. In een reactie liet de minister weten die nadere onderbouwing te zullen geven, maar de statistieken onder de pet houdt.

Van der Schans noemt deze reactie typerend voor de doofpotcultuur: ‘Deze procedure loop al twee jaar, dan zou je toch je beste argumenten gegeven moeten hebben. Dit is een principiële zaak. Wij gaan door tot aan het Europese Hof wanneer er geen bevredigend akkoord komt.’

Het gebruik van trucjes, het van het kastje naar de muur sturen en het inzetten van rechtsmiddelen om informatie onterecht onder de pet te houden is de grootste irritatie van Klein. ‘Het is belangrijk dat het politiek en bestuurlijk handelen in de nasleep van de MH17-ramp nauwgezet kan worden gereconstrueerd. Dat wordt nu met de politiek-van-de-zwarte-stift gefrustreerd; een open, democratische samenleving onwaardig.’