Frits van Exter: ‘Zie AI, maar zie vooral het publiek’

De journalistiek is zo druk met de vraag wat Artificiële Intelligentie (AI) voor haar betekent, dat zij kan vergeten om wie het eigenlijk gaat: het publiek.

Nogal wiedes zou je zeggen, maar media hebben er vaker blijk van gegeven dat uit het oog te verliezen. Bij technologische doorbraken van formaat (internet, zoekmachines, sociale media, mobiel) wisten de meeste mediabedrijven het publiek niet snel en goed genoeg te vinden in een nieuwe wereld. De journalistiek heeft daarvoor een prijs betaald: minder advertenties, minder bereik, minder banen en minder vertrouwen.

Nu de technologiebedrijven de tijd rijp achten om een nieuwe generatie AI-toepassingen op de markt te brengen, tekenen de contouren zich af van een nieuwe doorbraak en zou je je tenminste moeten afvragen hoe je dat beter kunt bijbenen dan de vorige keren. Niet omwille van het verdienmodel, maar om het belang van journalistiek voor een wereld die baat heeft bij relevante informatie.

Daarom dertien suggesties:

1.Zeker, AI zal de journalistiek veranderen, maar staar niet te diep in de eigen navel: kijk om je heen – de gehele samenleving zal veranderen.

2.AI is veel groter dan de journalistiek, maar de journalistiek kan bijdragen aan het verspreiden van de kennis over kansen en risico’s. Geef prioriteit aan het onderwerp. Laat het geen niche zijn, zoals klimaat dat op sommige redacties te lang was.

3.Volg niet alleen kritisch de technologiebedrijven, maar ook overheden en toezichthouders: welke grenzen stellen zij? Probeer hypes te onderscheiden van het echte werk.

4.Denk daarbij ook aan taal. Het zou bijvoorbeeld fijn zijn als we in onze woordkeuze de indruk proberen te vermijden dat er software is met menselijke eigenschappen.

5.Vergeet niet dat het publiek bepaalt welke AI-toepassingen gemeengoed worden. Houd het in de gaten. En onthoud de klassieke wijsheid dat de porno-industrie altijd vooroploopt in het te gelde maken van nieuwe technologie. Kijken dus.

6.Zie de kansen. AI kan het journalistieke werk verlichten en verrijken. Het kan je, om maar wat te noemen,  saai werk uit handen nemen, je aan ideeën helpen en data doorgronden op een manier die je pet ver te boven gaat. Leer hoe je het wel en beter niet kunt gebruiken.

7.Zie ook de valkuilen: AI denkt niet na en is niet op zoek naar de waarheid. Het kan de meest overtuigende teksten produceren op basis van de meest onbetrouwbare, bevooroordeelde data, waarbij het ook weinig op heeft met privacy of auteursrecht.

8.Sta niet te lang stil bij de opstelling van een redactionele code voor verantwoord gebruik van AI. Als het goed is kom je een heel eind met vertrouwde journalistieke normen en anders kijk je even bij collega’s, die wat verder zijn, zoals van de Bayerische Rundfunk. Het gaat in alle codes bovenal om (menselijke) verantwoordelijkheid nemen en afleggen.

9.Denk liever wat langer na hoe je die verantwoordelijkheden in een AI-gedreven redactie waar kunt maken. Er is meer nodig dan de belofte dat de redactie de machine de baas blijft. De journalist moet het laten zien. Maar hoe doe je dat als je niet echt weet hoe programma’s werken? Het is geen schande – ik lees dat programmeurs ook niet altijd kunnen achterhalen waarop een uitkomst is gebaseerd. Wie wel eens een algoritme probeert te doorgronden, kan vermoeden wat het moet zijn om aan te tonen dat het duizelingwekkende stappenplan journalistiek deugt.

10.En de belofte van transparantie ligt voor de hand, maar we weten dat dit traditioneel niet de grootste kwaliteit van de journalistiek is. Bij AI wordt het bovendien een opgave om betekenisvol verantwoording af te leggen. Als ik lees dat een artikel mede met behulp van AI is gemaakt, lijkt dat misschien open maar het zegt me weinig. Het kan een disclaimer worden met minder zeggingskracht dan de kleine letters van een willekeurige gebruiksovereenkomst.

11.Draai het liever om. Beter dan te melden dat er AI in het spel was, is het om duidelijk te maken wat de rol van de journalist was. Welk programma heeft hij met welk doel gebruikt? Hoe heeft hij zich ervan vergewist dat de informatie waarachtig en onbevooroordeeld is?

12.Het is mooi om niet afhankelijk te zijn: ontwikkel je eigen programma’s naar jouw voorkeuren en op basis van jouw, veilige data.

13.Maar dat is niet voor iedereen. Je kunt ook de samenwerking zoeken. Het publiek heeft baat bij garanties dat de journalistiek in tijden van AI zijn codes waar kan blijven maken. Wie zegt waarheidsgetrouw te werken, moet harde eisen stellen aan de integriteit van de software en de data waaraan programma’s hun wijsheden ontlenen. Die opgave is kansrijker bij een gezamenlijke inspanning: media, wetenschap, politiek, toezichthouders, technologiebedrijven. Zij kunnen standaarden ontwikkelen voor verantwoord AI-gebruik.

Frits van Exter is voorzitter van de Raad voor de Journalistiek. Hij heeft geen stem bij de beoordeling van klachten. Hij verwoordt alleen zijn eigen mening.