‘De drang naar spektakel werkt rassenhaat in de hand’

Ineke Strouken zwaait sinds 1987 de scepter over het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed. De directeur loopt derhalve al een behoorlijke tijd mee, ze weet hoe de hazen lopen, óók in de media. ‘Ik heb eigenlijk altijd prima kunnen samenwerken met journalisten. Ik kon goed afspraken met ze maken. Maar sinds de discussie over Zwarte Piet in alle hevigheid losbarstte, is er iets veranderd. Ik ben al een paar keer goed op mijn bek gegaan. Mijn woorden werden uit hun context gehaald, ik werd verkeerd geciteerd. En dat allemaal bij een discussie die extreem gevoelig ligt. Je vertelt een verhaal, vervolgens wordt dat vertekend doorgegeven door een journalist en daarna gaan de sociale media ermee aan de haal en is er van je oorspronkelijke verhaal helemaal niets meer over.’

Strouken noemt een reportage van EenVandaag als voorbeeld. Voor een item over de Zwarte Pieten-discussie werd ze uitgebreid geïnterviewd op camera. ‘Ik heb heel genuanceerd geprobeerd uit te leggen dat verandering alleen vanuit de samenleving zelf kan komen. Vervolgens werd mij de vraag gesteld of Zwarte Piet eventueel zou kunnen veranderen. Ik voelde al nattigheid, maar de camera liep, dus ik beantwoordde de vraag, zei dat het Pietenbestand van Sinterklaas een afspiegeling van onze samenleving zou moeten zijn. Vervolgens is in de eindmontage alleen dat citaat overgebleven. En krijg ik te maken met een lange lijst haatmails, inclusief doodsbedreigingen.’

Het is niet de eerste keer dat de discussie over Zwarte Piet oplaait. Toen Strouken net directeur was, gebeurde het ook. ‘Ook toen ging het er vrij heftig aan toe, onder meer tussen Gerda Havertong en het Sint Nicolaas Genootschap. Het grote verschil met nu is dat de media nog niet zo ontzettend met elkaar in concurrentie waren. Een ander groot verschil is dat er toen nog geen sociale media waren.’

Opstoken

Die haatmails die ze krijgt zijn, zacht uitgedrukt, niet leuk. Maar wat Strouken bovenal steekt is dat de media in haar ogen de boel alleen maar opstoken. ‘In deze discussie zijn journalisten ongemeen fel op zoek naar sensatie en primeurs. Ze vechten om de laatste nieuwtjes. Ze kijken niet naar de grote groep mensen in het midden die een genuanceerd oordeel hebben, maar zoomen steeds weer in op de felste voor- en tegenstanders. Mensen als Quinsy Gario, die fel tegen Zwarte Piet is, en verklaard voorstander Jan van Wijk van het Sint Nicolaas Genootschap zullen er samen nooit uitkomen. Maar tussen die twee uitersten bevinden zich veel weldenkende mensen. Ik ken ze goed, de organisatoren van intochten, scholen, verenigingen, de NTR dat het Sinterklaasjournaal maakt, ze zijn allemaal op zoek naar een oplossing. Onder de mensen die Sinterklaas en Zwarte Piet hebben gespeeld, waren velen geschokt dat ze in verband werden gebracht met racisme. Ook bij hen zie ik bereidheid om over het probleem na te denken. Ze zeggen: wij weten het ook niet precies, maar laten we maar eens gaan kijken. Maar ja, daarmee scoor je natuurlijk geen hoge kijkcijfers. De haatzaaiers krijgen veel te vaak het woord, terwijl een gevoelig onderwerp als dit juist gebaat is bij luisteren, nuance, respect voor elkaars mening. Nu zie je dat de ongebreidelde drang naar spektakel de tegenstellingen alleen maar vergroot en rassenhaat in de hand werkt.’

In haar column in NRC Handelsblad schreef Margriet Oostveen dat ze door de redactie van Pauw & Witteman was uitgenodigd om in discussie te gaan met Quinsy Gario, waarbij het de bedoeling was dat Oostveen ‘lekker fel’ zou zijn. Toen ze dat weigerde, nodigde de redactie ‘boze witte man’ Henk Westbroek uit. ‘Zoiets noemen ze dan in Hilversum een memorabele uitzending’, schreef Oostveen. Strouken maakte hetzelfde mee met de talkshow. ‘Ik voerde een voorbereidend gesprek met de redactie van Pauw & Witteman. Nadat hen duidelijk was geworden dat ik beide kanten van het verhaal zou gaan belichten, heb ik niets meer van ze vernomen. Persoonlijk zie ik liever een discussie waarbij mensen aan tafel samen zoeken naar een oplossing in plaats van dat twee kemphanen de hakken in het zand zetten.’

Historische oorsprong

Niet alleen de toon van het debat bevalt Strouken niet, ook feitelijk mankeert er volgens Strouken een en ander aan de berichtgeving. Over de historische oorsprong van Zwarte Piet leest ze zelden een deugdelijk verhaal. ‘Ik heb de gekste verhalen gelezen over waar Zwarte Piet vandaan komt, terwijl het allemaal niet zo ingewikkeld is: Zwarte Piet is bedacht door Jan Schenkman, een onderwijzer en schrijver van kinderboeken die het Sinterklaasverhaal nieuw leven wilde inblazen. Schenkman maakte een boekje waarin Sinterklaas een knecht had. En hij verzon ‘Zie ginds komt de stoomboot’. Schenkman was een vooruitstrevend man die tegen slavenhandel was. In feite is de oorsprong van Zwarte Piet dus niet racistisch, maar dat komt naar mijn smaak niet goed door in de media. Neemt niet weg dat het tegelijkertijd begrijpelijk is dat mensen uit Suriname, de Antillen en Afrika aanstoot nemen aan Zwarte Piet. In feite moet Zwarte Piet meegroeien met de multiculturele samenleving. Het is vreemd dat de voorstanders niets willen veranderen, want Sinterklaas en Zwarte Piet zijn sinds hun ontstaan voortdurend veranderd. In de negentiende eeuw was Sinterklaas een engerd die jongetjes in de zak stopte, heel naar allemaal. Historicus Frits Booy is misschien wel de grootste Sinterklaasdeskundige van Nederland, een man die nog veel meer weet dan ik nu vertel en genuanceerd denkt. Toch kom ik hem maar mondjesmaat tegen in de media. Binnenkort publiceert hij een essay over Zwarte Piet, waarmee hij onder andere het wederzijds begrip wil bevorderen. Ik ben benieuwd hoeveel aandacht journalisten aan zijn verhaal zullen besteden.’

Geheim overleg

Ondanks haar harde kritiek zijn er ook nog journalisten met wie Strouken prima door een deur kan. Eefje Oomen van het AD bijvoorbeeld. ‘Zij maakte een interview met mij waarop helemaal niets aan te merken was. Ik was goed geciteerd en had de gelegenheid gekregen de tekst vooraf te lezen. Het verhaal werd samengevat op de voorpagina, met een grote foto en – helaas – een foute kop. Een eindredacteur had een ontmoeting tussen verschillende organisaties, waaronder de mijne, ‘geheim’ genoemd, terwijl het helemaal niet geheim was. Dat was dan wel weer jammer. Overigens kregen we naar aanleiding van dat overleg veel mailtjes van kinderen die dachten dat het ‘geheime’ overleg in een grot plaatsvond of op andere spannende locatie. Ze wilden er de volgende keer wel bij zijn, schreven ze.’

Kinderen slaan in dit debat niet zelden een verstandiger toon aan dan volwassenen, zegt Strouken. Wordt het geen tijd dat de stem van kinderen een prominentere plek inneemt? ‘Dat is best lastig omdat kleine kinderen nog geloven. Maar iets oudere kinderen kun je best om hun mening vragen. Het Jeugdjournaal heeft wel aandacht aan de discussie besteed, maar kinderen nog niet expliciet gevraagd hoe zij vinden dat Zwarte Piet eruit moet zien. Ik weet dat ze erover nadenken om dat wel te gaan doen. Ik zou dat alleen maar prima vinden.’

We gaan ‘heel heftige’ maanden tegemoet, vreest Strouken. Van onbezorgd naar het Sinterklaasfeest toeleven, is voorlopig geen sprake. ‘Wij hebben wel zien aankomen dat dit een keer zou gaan gebeuren. Er is een tsunami aan gevoelens losgekomen. Maar als je nuchter en volwassen nadenkt, beseft dat Sinterklaas een kinderfeest is met fantasiefiguren die per definitie veranderen in de loop der tijd, dan is er toch geen reden voor emotionele scheldpartijen? Het zou mooi zijn als niet alleen de voor- en tegenstanders, maar ook de media het de komende tijd eens van die nuchtere kant willen bekijken.’