André Tak hoeft niet zo nodig op de apenrots

Gevraagd waar hij het liefste wil afspreken voor dit interview – zo’n keuze zegt immers ook iets over de geïnterviewde – duurt het niet lang voor er een antwoord komt: ‘In ieder geval niet in Hilversum’, klinkt het resoluut door de telefoon. Het Mediapark dicht André Tak (43), chef van de researchredactie van RTL Nieuws, niet de beste ambiance toe voor een goed gesprek. Als researcher voor Zembla was hij al zelden achter zijn bureau te vinden. Liever ging hij naar buiten. Koffie drinken met bronnen in plaats van een telefoongesprek voeren, heel Rotterdam aflopen op zoek naar onderkelderde huizen waar veel crack gerookt werd, dat werk. Anders krijg je maar ‘papieren verhalen’. Hij zou willen dat zijn redacteuren wat meer de deur uit gaan. Het is het enige wat hij mist in de functie die hij nu heeft – als chef zit hij toch meestal op kantoor. De dag van het interview uiteindelijk ook. De week ervoor mailt hij of het gesprek toch in de kantine van RTL mag plaatsvinden. Zijn researchredactie komt de avond van tevoren met een flinke scoop, en hij verwacht niet weg te kunnen in de nasleep daarvan. De bewuste avond meldt RTL Nieuws dat patholoog-anatoom George Maat, lid van het identificatieteam van de MH17-ramp een lezing heeft gegeven waarin hij foto’s liet zien van slachtoffers, en omstreden uitspraken heeft gedaan over de toedracht van de crash. RTL maakte er in het geheim geluidsopnamen van. Het nieuws verspreidt zich als een lopend vuurtje. De patholoog-anatoom wordt op non-actief gesteld. De iPhone van Tak onderbreekt het interview drie keer; er moet ondertussen immers ook een follow-up worden gemaakt.

Op jullie site stond meteen een verantwoording over waarom de redactie ervoor koos in het geheim geluidsopnamen te maken. Waarom?
‘We laten daarmee zien waarom we de dingen doen zoals we die doen. Niet om een discussie te voorkomen, maar om van te voren duidelijkheid te geven. Wij vonden dat het maken van geheime geluidsopnamen in dit geval kon. Het zou anders zijn als we ook beeldopnamen hadden gemaakt, of de foto’s hadden laten zien. Dan doe je hetzelfde als wat meneer Maat heeft gedaan en ga je te ver. Die beelden doen er ook niet toe voor de discussie; we kunnen ons er allemaal een voorstelling van maken.’

Tijdens de uitzending sijpelden online naast verontwaardiging over het feit ook kritische reacties door: RTL zegt dat wat deze man doet niet oké is, en zendt het zelf vervolgens gewoon uit. Wat vind je daarvan?
‘Mensen moeten niet vergeten dat het bij die man begint, niet bij ons. Wij doen er verslag van om onze kijker te informeren, en nemen daarbij bepaalde zorgvuldigheidsbepalingen in acht. We maken een selectie, laten anderen het verifiëren,  en zenden niet alles uit. Dat is nadrukkelijk niet hetzelfde als wat Maat heeft gedaan.’

Dezelfde kritiek speelde een tijdje geleden toen RTL correspondent Jeroen Akkermans zelf onderzoek ging doen naar de toedracht van de MH17 ramp. Hij liet brokstukken onderzoeken en kwam tot de conclusie dat er een Buk-raket moet zijn afgevuurd. De verontwaardiging was niet van de lucht, terwijl iedereen toch wil weten wat daar is gebeurd.
‘Dat verbaasde mij ook. Al komt dit soort kritiek vaak terug; het is kennelijk een voor de hand liggende reactie bij mensen. Dat moeten ze vooral twitteren – wij kunnen er iets anders tegenover plaatsen. Het is onze journalistieke vrijheid om onderzoek te doen. Bovendien is het niet zo dat Akkermans de dag nadat het vliegtuig is neergestort, spullen heeft weggehaald. Hij heeft máánden na de crash munitiedelen meegenomen van het veld waar de cockpit lag. Het had voor die tijd al lang verzameld kunnen worden. Akkermans heeft gedegen onderzoek gedaan om antwoord te kunnen geven op vragen waarvan je zou mogen verwachten dat er na al die maanden al een antwoord op zou zijn. Ik vind dat journalistiek in optima forma.’

Het valt me op dat RTL Nieuws als een van de weinige media zo bovenop dat MH17 dossier zit. Heb je daar een verklaring voor?
‘Eén van de aspecten van onze de manier van werken is dat we heel duidelijk kiezen voor een beperkt aantal dossiers. Die pakken we helemaal vast en proberen we ons eigen te maken. Die investering leidt uiteindelijk tot resultaat, omdat je zó bekend bent met de materie, dat je eerder het nieuws ziet. Dat geeft je een enorme voorsprong op andere media. MH17 is zo’n dossier. Het item over George Maat is het achtste onderwerp dat de researchredactie erover heeft gemaakt. Argos en Het Journaal maakten ook eigen items maar gezien de omvang van de ramp blijven andere media achter op dit dossier. Opvallend, want hier zit juist een taak voor de journalistiek.’

Is het deze mentaliteit – actief nieuws maken – die ervoor zorgde dat je op een goed moment voor RTL koos?
‘Ja, maar dat was trouwens ook heel erg de mentaliteit bij Zembla, waar ik daar voor zat. Weliswaar heeft dat programma een heel ander format en is het enigszins links georiënteerd, maar er zit wel dezelfde journalistieke drive achter. Het voordeel van RTL Nieuws is dat je daar iedere dag de mogelijkheid hebt om een item te maken en bij Zembla had je als duo maar vier uitzendingen per jaar. En dat was dan nog veel. En aangezien ik een nogal ongeduldig iemand ben…’

Wat ook wel bij RTL hoort is dat de mensen die er werken zichtbaar zijn, hun persoonlijkheid mogen laten zien, een mening over het nieuws mogen hebben. Er wordt zelfs over privé-levens geblogd.Toen ik dit interview ging voorbereiden, kon ik echter niets over je vinden. Geen foto, geen interview, geen Twitter-account, niet eens een LinkedIn pagina. Hoe kan dat?
‘Het antwoord is heel simpel: ik houd er helemaal niet van om in de belangstelling te staan en daarom doe ik het ook niet. Het gaat niet om mij – ik doe gewoon mijn werk. Ik vind het wel belangrijk dat je als journalistieke organisatie laat zien hoe je tot bepaalde dingen komt. Daarom doe ik dit interview ook. Maar de focus op al die gezichten – het leidt alleen maar af.’

Vinden ze dat bij RTL niet jammer? Hebben ze je nooit gevraagd ook een blogje te beginnen?
‘Nee, dat kunnen anderen prima doen. Iedereen mag die afweging voor zichzelf maken, dat is verder geen issue.’

Dan ben je wel een beetje a-typisch voor Hilversum –  toch een beetje een apenrots.
Lachend: ‘Ja ja ja. Ik begrijp wat je bedoelt met die apenrots. Maar ik zeg je er meteen bij: er lopen ook heel veel mensen rond die daar niet zo nodig op hoeven. Ik weet zeker dat meer dan de helft er niet van houdt om in de belangstelling te staan.’

Uit ijdelheid ben jij de journalistiek dus niet ingegaan, dat is duidelijk. Waarom wel?
‘Dat is de juiste conclusie. Ik ben de journalistiek ingegaan omdat ik begaan ben met wat er in de samenleving gebeurt en op de een of andere manier de behoefte heb om aan bepaalde zaken iets te doen. Ik denk dat je als journalist grote invloed uit kan oefenen – als je tenminste bij het goede programma zit. Het doet ertoe wat je doet, je kunt iets veranderen, beter maken. Dat klinkt misschien hoogdravend, maar dat is wel mijn drijfveer. Ik wil dat wat ik doe, iets teweeg brengt. Een steen verlegt. Er zijn veel programma’s in Hilversum die best interessant zijn, maar uiteindelijk niets teweeg brengen. RTL doet dat wel. Dat blijkt wel uit het feit dat de politiek vaak aanslaat op onze onderwerpen.’

Wat heb je gedurende je carrière teweeg gebracht waar je echt trots op bent?
(Denkt na) ‘Ik heb natuurlijk de uitzending gemaakt over die clusterbommen. (In 2008 won Tak met Jos van Dongen De Loep voor een Zembla uitzending waarin ze blootlegden dat Nederlandse pensioenfondsen belegden in wapenbedrijven die clusterbommen en landmijnen produceerden, red.) En toen ik voor Het Lagerhuis werkte, heb ik bijvoorbeeld het debat georganiseerd tussen Marcel van Dam en Pim Fortuyn over de Islam, waarin Van Dam Fortuyn “een buitengewoon minderwaardig mens” noemde. Als je het nu terugziet, is wat daar allemaal werd gezegd niet zo schokkend meer. Maar toen was het opzienbarend en bracht het een hoop teweeg. Het heeft voor langere tijd het debat bepaald.
Net als de cultuur van het declareren onder bewindslieden. Daar zijn we bij RTL Nieuws ooit over begonnen, en tot op de dag van vandaag is dat onderwerp een issue.’

Jullie maakten destijds een punt over het bonnetje van een zonnebril, dat Wouter Bos had ingediend. Denk je dat een bewindspersoon nu twee keer nadenkt voordat hij iets declareert, en daarvoor niet?
‘Het heeft echt wel iets teweeg gebracht in de mindset, zeker van ministers; die declareren amper nog iets. Als je kijkt naar de overzichten die elk kwartaal openbaar gemaakt worden door ons toedoen, dan zit daar feitelijk niets bijzonders meer bij. Volgens mij is dit soort onderzoek wezenlijk voor de journalistiek. Want die zonnebril van Bos staat natuurlijk voor iets groters: politieke integriteit.’

Doen media nog genoeg van dergelijk onderzoek?
‘Het gebeurt nog wel - kijk bijvoorbeeld naar de Volkskrant, onlangs nog winnaar van vier Tegels – maar wel steeds minder. Dat heeft alles met geld te maken.’

Heeft het ook met lef te maken?
‘Ook. RTL heeft een profiel opgebouwd van een nieuwsorganisatie waar onderzoek een belangrijk deel van uitmaakt. Zoiets kun je alleen opbouwen als je consequent – bijna iedere week – een onderwerp hebt dat aan die maatstaf voldoet. Dat is een proces dat jaren kan duren en waarin je niet van koers moet veranderen. Als een hoofdredacteur op dit moment zou besluiten een research­redactie op te richten, dan kan ik je nu al voorspellen dat zich dat niet al over twee maanden uitbetaalt. Die keuze wordt door veel media dan ook niet gemaakt. Dat is jammer, want je ziet bij ons wat je eraan kunt hebben.’

Wat is jouw rol geweest in het opbouwen van dat profiel?
‘RTL Nieuws heeft vanaf vrijwel het begin van zijn bestaan twintig jaar geleden een researchredactie gehad. Ze begonnen met één of twee personen. Inmiddels zijn we met z’n zessen. Toen ik hier zeven jaar geleden kwam, was het nog de gewoonte om op rapportjes te jagen. Dan hadden we het nieuws uit dat rapportje van een of andere instantie een dag eerder dan de rest. Dat vind ik niet interessant; dat is geen onderzoeksjournalistiek. Ik vind het interessant om ons eigen onderzoek te doen en zelf conclusies te trekken.
Als we willen weten hoe vaak de politie op tijd op een plaats delict is aangekomen, vragen we niet meer om een rapport waarin zij dat zelf hebben onderzocht. We vragen alle vertrek- en aankomsttijden op in een Excel­sheet en dan zoeken we het zelf uit.
Voor ons onderzoek naar de MH17 vroegen we zelfs satellietkaarten op om zelf te analyseren. Het is niet gangbaar om als journalist zulke geavanceerde techniek in te zetten. Maar ik wil in de toekomst vaker methoden uit andere vakgebieden gebruiken om een dossier aan te pakken onze eigen conclusies te trekken, zodat onze onderwerpen nog steviger en nieuwswaardiger worden.’

Op welk moment in die afgelopen zeven jaar dacht je: nu gaat het ergens naartoe?
‘Daar is moeilijk een moment voor te noemen. Neem ons hele project rond datajournalistiek, RTL Nieuws Facts. Dat begon ooit, vijf jaar geleden, puur met een cursus Excel voor de redactie. Dat heeft zich gaandeweg zo ontwikkeld dat er nu twee redacteuren zich alleen nog maar met cijfers bezighouden. Half juli verwachten we een hele nieuwe website te kunnen lanceren. Een uitbreiding van wat we nu al doen op rtlnieuws.nl/facts, met nog meer informatie over je eigen buurt.’

Je staat bekend als iemand die zijn redactie de ruimte geeft. Hoe zou je zelf je rol omschrijven?
‘Voor het slagen van een researchredactie is het heel belangrijk dat er ruimte is om iets te kunnen onderzoeken zonder dat je constant de druk voelt van een chef die in je nek hijgt of het al af is. Tot ideeën komen en ze tot een goed einde brengen, vind ik één van de belangrijkste kwaliteiten van een journalist. Daar krijg je van mij dan ook alle ruimte en vrijheid voor.
Op een gegeven moment moet dat natuurlijk wel wat opleveren. Daar ligt een andere belangrijke rol voor mij: ervoor waken dat we inzetten op de goede dingen, en op tijd stoppen. Een researchredactie kan zich enorm verliezen in een onderzoek. Als je veel wilt maken en uitzenden, moet je niet in de val trappen dat je maar blijft researchen en uiteindelijk tot de conclusie moet komen dat het toch niets is. Dat kan een keer gebeuren – dat is inherent aan journalistiek werk – maar als het te vaak gebeurt, heb je nooit wat. Het moet wel efficiënt blijven.’

Jullie doen veelvuldig wob-verzoeken. Dat is schieten met hagel, luidt de kritiek soms. Er blijft altijd wel wat plakken. Wat vind je daarvan?
‘Wat ik bij andere media vaak zie gebeuren is dat ze zeggen: doet u mij maar alles over onderwerp X. Dergelijk geformuleerde wob-verzoeken gaan hier de deur niet uit. Dan laat je het nota bene aan een ambtenaar over wat je krijgt. Onze wob-verzoeken zijn vrij nauw geformuleerd. We doen er misschien veel, maar we schieten niet met hagel. We denken van tevoren heel goed na over wat we gaan vragen, en wat we willen weten, zodat de andere kant goed op de hoogte is van wat we willen hebben. Het is overigens maar één manier om aan je informatie te komen. Je moet niet vergeten dat de wob zijn beperkingen heeft. De overheid maakt geen documenten openbaar waarvan ze weten dat het gedonder gaat geven.’ 

Onlangs kreeg jullie redactie na een wob-verzoek volledig doorgestreepte documenten over de MH17. Gaan jullie naar de rechter om ze alsnog in handen te krijgen?
‘Daar is nog geen beslissing over genomen. Maar je kunt je inderdaad afvragen of alle informatie terecht was doorgestreept. We weten natuurlijk niet wat er achter de doorhalingen staat, maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat er heel veel is weggehaald wat de overheid gewoon niet uitkomt. Ze dachten waarschijnlijk: als ze naar de rechter gaan zijn we anderhalf jaar verder, is het officiële onderzoek afgerond en zien we wel weer. De overheid heeft er een handje van kwistig met weigergronden te strooien. Het journalistieke proces is in dat opzicht heel juridisch geworden en steeds ingewikkelder gemaakt. Alle reden om meer in te zetten op onderzoeksjournalistiek.’