‘Wie zijn wij om hen te begrijpen?’

Alles speelt Alles speelt zich af achter de ogen. Kijk naar een oudere met Alzheimer, naar een verstandelijk beperkte mens of een twaalfjarig kind, op weg naar volwassenheid. Als je lang wacht, kun je zelfs contact maken via het kraaloogje van een kip. De expressie is verborgen in het gezicht. De rest van het lichaam, handen, armen en meer, is onbelangrijk. Ogen in het gezicht, en dat zo mooi mogelijk, daar is Alex ten Napel naar op zoek.

De fotograaf heeft één oog op me gericht, als hij praat. Het andere oog gaat schuil achter een forse grijze lok die over zijn zwarte bril valt. ‘Wat gebeurt er in een persoon, in een wezen? Het is zo boeiend. Ik zoek contact.’ Zodra hij zijn haarlok wegveegt, valt deze op zijn plek terug. Ten Napel is nerveus, zegt hij zelf, zijn hoofd in de war. Gisteren een reeks van drie nachtdiensten als wijkverpleegkundige beëindigd. Daarna kort slapen, met vrienden eten, weer slapen, vanmorgen naar het Van Gogh Museum en ‘als de donder naar dit interview’.

We zitten in een half verduisterd fotostudiootje in een bedrijfsverzamelgebouw aan de rand van het Amsterdamse havengebied. Vanaf de zwart geverfde muren kijken mensen en dieren toe, schoolmeisjes, dementerende ouderen en pronkzuchtige hoenders in volle kleurenpracht. De fotograaf heeft met hen een kortstondige band opgebouwd. ‘Kijk naar haar huid, zo gaaf, zo mooi’. Hij wijst naar een meisje met hoofddoek. ‘Hoe indringend ze je aankijkt.’ In de studio verleent hij de geportretteerden hun schoonheid, achter de computer verfijnt hij kleuren, het licht en geeft hij de ogen hun glans. Het is zoeken in het donker, zoals ’s nachts, als hij behoeftige mensen verzorgt.

Alex ten Napel combineert fotografie met zijn werk als verpleegkundige. Verzorgen doet hij in de nacht, fotograferen overdag, tussendoor slaapt hij, en dat al bijna dertig jaar. De tweedeling is een systeem dat werkt: ‘Als ik na een nachtdienst de deur achter me dicht trek, ben ik fotograaf.’ Daarnaast is hij vader van twee - intussen volwassen - kinderen. Dat hij de verpleging in zou rollen lag voor de hand, fotografie kwam pas later. Iedereen in zijn familie zit in de zorg.  ‘Als wijkverpleegkundige heb ik de verantwoordelijkheid voor terminale mensen. Ik kom langs voor storingen bij pijn- en voedingspompen. Ook bezoek ik kleinschalige locaties met dementerende ouderen, als ze verward en onrustig zijn’.

Zijn werkomgeving was ideaal voor het soort foto’s dat hij wilde maken: portretten van mensen zoals ze zijn. Bij een vriendin zag hij ooit een camera liggen. Ten Napel raakte geboeid en gaf zich op voor een fotografie-opleiding in Den Haag. Hij begon Alzheimerpatiënten te fotograferen, op zijn manier, het werd zijn doorbraak. ‘Het een volgt uit het ander’, zegt hij. ‘Als verpleegkundige was ik al geïnteresseerd in andere mensen. Je stapt zomaar een andere wereld binnen, je verkent de situatie, past je aan, je stelt hen op hun gemak. Dat doe ik ook als fotograaf.’

Ten Napel ontweek de ontluisterende beelden, mensen met snot en kwijl. Hij liet de man of vrouw met Alzheimer naar een studio komen en haalde het vieze slabbetje weg. In een mooie serie wilde hij laten zien wat er van iemand over blijft. ‘Een mens raakt zijn besturing kwijt, alles, het is vreselijk. Maar er zijn ook momenten van blijdschap, wanhoop en verdriet. Wie zijn wij om hen te begrijpen? Het ging me om de emoties. Ik vond vaak toch nog contact.’ Zijn portretten zijn geen karakterschetsen, benadrukt hij, een persoonlijkheid komt niet te voorschijn. Het gaat hem om de subtiele emoties die achter het gezicht liggen.

Hij probeerde het later bij twaalfjarigen. Het begon met gesprekjes, op school en in het water van een zwembad. Even praten en dan koppen dicht, van beide kanten. Alles gericht op een mooie esthetische foto van de rimpelloze huid, de natte haren, een druppel in de wimpers. En tijdens het fotograferen kijken wat er gebeurt. De rust die intreedt bij het kind, waarna volgens hem een foto ontstaat die iets vertelt over de persoon. ‘Het zijn geen lachfoto’s, niet geschikt voor het familiealbum. Maar ze laten wel iets los over kinderen in dit tijdsgewricht. Het beeld moet vibreren.’

Door het maken van de kinderfoto’s rook hij aan zijn eigen jeugd. Hij zou vijftig jaar worden, een leeftijd waarop je eigen vergankelijkheid opdoemt. Zijn fotografie was een romantische zoektocht naar een tijd waarin hij niet meer leeft en die zo dierbaar is. Ineens herinnert hij zich zijn zorgeloze jaren die hij meestal doorbracht in het water. ‘Na schooltijd ging ik altijd naar het zwembad, huiswerk mee. Het chloorwater voel ik nog in mijn neus. Na het zwemmen dat warme druppeltje dat uit je oor op het kussen valt. Dat was mijn jeugd. Op latere vakanties, met het gezin naar Corsica, stond ik ook de hele dag in het water. De twaalfjarigen heb ik onbewust gefotografeerd zoals ik zelf ooit was.’

Maar de kinderen konden Ten Napel toch niet zo boeien als ouderen. Sterven vindt hij interessanter dan opgroeien. Mensen met een zorgbehoefte, daar voelt hij zich het meest mee verwant. Nu werkt hij aan een portretten­serie van verstandelijk beperkten op hogere leeftijd. ‘Die serie moet er komen, want ouderen met een verstandelijk beperking hebben het zwaar. Ze worden nooit echt oud en worden vaak als afstotend ervaren. Ik wil laten zien dat ze niet eng zijn.’

Ten Napel staat op om nog eens koffie in te schenken. Tijdens het teruglopen laat hij zich ontvallen dat het voor hem eigenlijk niet meer hoeft. Hij heeft genoeg mensen gefotografeerd, de motivatie begint weg te vallen. De fotograaf ontmoet vaker dieren. Kippen, andere hoenders, kalveren en konijnen, ze bezitten zoveel schoonheid. Hij bezoekt de laatste tijd regelmatig dierenshows. De eenvoud van de gemeenschap ontroert hem, zowel van mens als dier. Dieren houden als liefhebberij. Lief-heb-be-rij, alleen dat woord al.

Oude mannetjes die aan het keutelen zijn met kippen en hanen. Heerlijk simpel, de kleine geneugten van het leven. Eigenlijk fotografeert hij, bedenkt hij ter plekke, zoals die mannen met hun pluimvee omgaan: zonder poespas, je moet er niet te veel achter zoeken.
Alex ten Napel kan tegenwoordig opgaan in de blik van een kip. Als ze hem aankijkt, met dat ene oogje, dan juicht hij. Zevenhonderd foto’s kan hij van zo’n dier maken, maar het gaat om die enkele foto.

Het moment van contact. ‘Van een kip kan ik emotioneel worden,’ zegt hij, het haar wegvegend om twee ogen vrij te maken. ‘Bazuin dat maar niet rond, anders gaan mensen me zien als een gestoorde kunstenaar.’