‘Werken in ongebondenheid’

Het is aan het einde van de middag, terwijl de sluierregen niet van ophouden weet en de schemering intreedt, als op de tuindeur van Jet Budelman (1963) hard wordt geklopt. Boing, boing! Achter het glas de contouren van een lange, magere vrouw in het natte gras. De fotograaf blijft kalm. ‘De buurvouw’, stelt ze vast. Ze schuift de tuindeur open. ‘Vluchtelingen!’ De vrouw wacht een begroeting niet af. ‘Vluchtelingen, een grote groep, ze komen straks aan op Amsterdam Centraal. Illegalen, ik weet het niet, werd er net over getipt. We moeten erheen. Heb jij nog iets om te geven, iets wat ze kunnen eten ofzo? Ik zie je zo op het station.’

Budelman verontschuldigt zich, ze controleert een Leica-cameraatje en raapt haar perskaart van een plank. Dan is ze verdwenen. Op de fiets snelt ze van haar benedenwoning in Amsterdam West naar het centraal station, waar zoekende vreemdelingen in het donker arriveren. Zo komen ze als buurvrouwen vaker in actie, een kwestie van burgerzin. Ze kan als mens haar betrokkenheid tonen.  Maar voor de fotograaf is het ook een buitenkans: het verhaal dient zich aan in eigen stad.

Het interview was toch al afgelopen. Na twee uur praten begonnen we eindelijk aan het pakje met speculaas, dat al die tijd onaangeroerd was gebleven. Een leven lang fotograferen is langsgekomen. Herinneringen worden opgediept in een kamer waar tijdelijkheid de dienst uitmaakt. Hier wordt geleefd en gewerkt, van hieruit wordt vertrokken. Een hangmat overspant de kamer. Op een grote foto overziet een trotse vluchteling zijn omgeving. Naast de volle boekenkast staat een ouderwetse, met ijzer beslagen reiskist. De geschilderde eindbestemming is nog goed leesbaar: ‘H.J. Budelman, Jan Steenstraat 41, Deventer (Pays Bas) Holland’. Met die kist kwamen Jets reislustige ouders ooit terug uit Congo, waar vader in de katoenteelt zat. Moeder en zus moesten vluchten. Nederland was hun einddoel.

Dochter Jet is met hetzelfde virus geïnfecteerd. De kist staat voor een leven van vertrekken,  thuiskomen en weer vertrekken. Ze is in Nederland geboren, bij Eindhoven, maar ze voelt zich met haar geboorteland ‘not connected’. De woorden zijn van haar. Ons land is te geordend, keurig, ze mist de kleuren en de warmte van mensen, de ‘vibe’ die haar elders thuis doet komen. Zonder te willen afgeven op het land van vertrek, zegt ze het liefst te werken en wonen in het buitenland. Achter de grenzen voelt ze stimulans.

Dat heeft ze al haar hele leven. Het was niet alleen de reislust die ze als kind overnam. Jet ging ook tropische landbouw studeren, zoals haar vader. Halverwege de jaren 80 vertrok ze voor een jaar naar Nicaragua, waar een socialistische heilstaat in de maak was. Ze woonde in een corporatie, samen met zo’n acht boerengezinnen. Maar wat kwam ze er doen? Ze was er niet gelukkig. In dat dorp ontstond het besef dat voor haar iets anders belangrijker was dan tropische landbouw: fotografie.

‘Ik kwam erachter dat landbouw in de tropen niets voor mij was’, legt ze uit. ‘Moesten wij westerlingen aan de mensen daar vertellen hoe ze het moesten doen?’ Mijn taak was te rationeel. Op een dag liep ze rond met haar camera en maakte een foto van een jongetje dat in de zon keek. Het moment was een ‘turning point’. Fotografie ging voortaan haar dagen bepalen. ‘Met de camera kon ik me pas echt uitdrukken. Ik ben een gevoelsmens, emotioneel. Met foto’s kon ik de mensen meer helpen dan met het bouwen van nog een dammetje.’

De fotojournalist – dikke trui en shawl rond haar schouders – kijkt vanachter haar zilverkleurige brilletje onderzoekend. Heeft ze het goed onder woorden gebracht? Ze is niet zo’n vlotte prater, zegt ze, maar gaandeweg het gesprek blijkt ze met woorden even goed uit de voeten te kunnen als met foto’s, al is het soms een zoektocht.

Terug in Nederland volgde ze de fotovakschool. Ze kreeg opdrachten van De Gelderlander, waar ze alles aanpakte. ‘Ik zat zelfs in het weekeinde langs de lijn terwijl ik niets met voetbal heb. Maar ik wilde alles leren. Het was een leerzaam avontuur in eigen land.’ Haar foto’s begonnen via het bureau Hollandse Hoogte ook in andere kranten door te druppelen, zoals in Trouw, ‘misschien wel de meest humane krant van Nederland’. Ze ging antiglobalisten fotograferen, tot in Mexico, maar ze maakte zich niet dienstbaar aan de beweging. ‘Ik wil me onafhankelijk blijven voelen’, zegt ze. ‘Ik vraag met mijn foto’s aandacht voor een onderwerp. Ze moeten vragen oproepen. Maar ik verbind me niet aan een beweging of politieke partij.’ Aan haar vrijheid en onafhankelijkheid mag niemand komen. Ze leidt een werkend leven in ongebondenheid.

De fotograaf verhuisde voor enige jaren naar Oostenrijk om uiteindelijk weer terug te keren naar Nederland. Eind jaren 90 bezocht ze al geregeld centra voor asielzoekers. En ze volgde ook individuele vluchtelingen, zoals een Somalische vrouw. Deze zomer kwamen de vluchtelingen weer letterlijk op haar pad. Ze was bij een vriend in Griekenland om er tuinen te snoeien, toen het nieuws over de eerste vluchtelingen op het eiland Kos haar bereikte. Budelman aarzelde niet, ze pakte haar camera en reisde af zonder te weten wat ze zou aantreffen.

Het was een nachtmerrie. Voor de vluchtelingen. ‘Ik was perplex’, vertelt ze. ‘De aantallen mensen, de chaos, autoriteiten die het niet aankonden. Vluchtelingen in bootjes, misleid door de Griekse kustwacht, motoren die opzettelijk onschadelijk werden gemaakt. Allerlei tactieken om de mensen te ontmoedigen, te weren.’ De fotograaf blijft praten: ‘En dan de opvang, want de mensen kwamen natuurlijk toch. Opgeborgen in een vervallen hotel, geen drinken, geen voedsel, geen medicijnen. De vluchtelingen wisten niet wat hen overkwam. Ze staken zelf de fik erin, in het hotel, om ongedierte uit te roeien. Syriërs met geld gingen naar een beter hotel, maar werden er geweigerd. Omdat het vluchtelingen waren. Schokkend.’

Ze leunt achterover. Of ik nu eindelijk een speculaasje wil, vraagt ze om van het drama weg te komen. Het is nog geen tijd voor een koekje. Of ze er in de eerste plaats als fotograaf of als betrokken mens was, is de vraag. Ze denkt kort na: ‘In Griekenland ben ik uit mijn rol als fotograaf gestapt’, zegt ze dan. ‘Ik zag mensen over zee aankomen. Stonden ze daar kleumend op de wal. Niemand die hen hielp. Heb zelf Artsen zonder Grenzen en de UNHCR gebeld. En toch: ik ben geëngageerd, maar niet helemaal. Zelf deel ik geen dekens uit. Ik heb gefotografeerd, daarin stopte ik mijn gevoel.’

Zo is ze, zegt ze: heel betrokken. En toch laat ze weer los. Ze komt naar een plek of land, blijft er even en gaat weer verder. ‘Not connected’. Binnenkort gaat ze weer op reis, naar Oostenrijk. Op zoek naar vluchtelingen bij de grens met Duitsland. Dan naar India voor een fotoworkshop. Misschien nog Koerdistan. Ze wil ook nog terug naar Nicaragua, dertig jaar na haar eerste verblijf. Ze droomde er destijds van om te paard van de ene oceaan naar de andere te reizen, langs een eeuwenoud pad. Het was romantiek. Er bestaan nu plannen om dwars door het Midden-Amerikaanse smaldeel een kanaal te graven. Indianen en andere bevolkingsgroepen moeten ervoor wijken. Ze wil de tocht alsnog maken, als het moet te paard. Dit keer een serieuze journalistieke missie. ‘Ik wil terug naar waar ik geweest ben. Wat is daar veranderd?’

Budelman duwt de doos met speculaasjes lachend in mijn richting. ‘En nu pak je ze! Allemaal. De avond begint al vroeg. Achter in de kamer verdwijnt de trotse vluchteling in het donker. Op de tuindeur wordt gebonsd.