Wat brak journalistieke loopbaan Hans Knoop?

Hans Knoop (inmiddels 73 jaar) is een tevreden man na het grote succes van de driedelige serie die Omroep Max afgelopen najaar uitzond. De scenarioschrijvers reconstrueerden zijn wereldprimeur uit de jaren 70. De journalist Knoop wist oorlogsmisdadiger Pieter Menten te ontmaskeren en spoorde hem in Zwitserland op na diens vlucht vlak voor een beoogde arrestatie.

Tegenover NRC Handelsblad zei Knoop dat het echt ‘zijn’ serie is geworden: ‘Ik heb er zelf geen bemoeienis mee gehad, ik had wel een vetorecht op het script, maar ik kon me er meteen helemaal in vinden. Het klopt voor 98 procent. Vooral de sfeer van de jaren 70, de aankleding klopt tot in de kleinste details. Verder: het is natuurlijk geen documentaire, het is een dramaserie, vanuit mijn beleving.’

Eén vraag blijft na afloop hangen. Wat gebeurde er met Hans Knoop na zijn scoop? Je zou verwachten dat zo’n wereldprimeur hem verder zou brengen in de journalistiek. Maar niets is minder waar.

Knoop werd in 1974 hoofdredacteur van het liberale opinieblad Accent. Het blad, met een bescheiden oplage, was even daarvoor gekocht door het Telegraaf-concern. En Knoop was voor het bedrijf correspondent in Brussel.

De zaak Menten komt aan het rollen als Telegraaf-misdaadjournalist Wim van Geffen op 22 mei 1976 uitgebreid schrijft over Pieter Menten als een van Nederlandse grootste kunstcollectioneurs (‘een uitstervend ras’) die een deel van zijn collectie zal veilen. Kort na dat verhaal komt Knoop in beeld. Via de Israëlische journalist Chaviv Kanaan en publiciste Henriëtte Boas krijgt hij de tip dat Menten niet enkel in roofkunst doet maar ook verantwoordelijk is voor massamoord op Joden in Polen.

Menten werd na de oorlog slechts licht gestraft voor collaboratie, met als advocaat Rad Kortenhorst, tegelijkertijd KVP-Kamerlid en zelfs Kamervoorzitter. Knoop zoekt de zaak nu tot op de bodem uit en krijgt uiteindelijk Menten achter de tralies. Hij blijkt een veel grotere schurk, betrokken bij massa-executies. Vlak vóór z’n arrestatie in 1977 krijgt Menten weer hulp en weet te vluchten. Knoop bewerkstelligt zijn spectaculaire arrestatie in Zwitserland, na een lokale tip.

Zijn primeur trekt in binnen- en buitenland de aandacht. Accent ziet de oplage snel stijgen. Maar in augustus 1978, ruim een jaar na de Menten-scoop, trekt het Telegraaf-concern toch de stekker uit Accent. Adjunct van destijds, Arnold Burlage, wijt de neergang en het opdoeken van het weekblad juist aan de affaire-Menten: ‘Accent groeide naar de top van de opiniebladenmarkt, maar we werden te afhankelijk van die ene zaak. Lezers haakten daarna teleurgesteld af. Telegraaf probeerde het nog een keer met het blaadje Extra, maar dat werd ook niets.’

Alle Accent-redacteuren konden terug naar de krant. Voor Knoop was geen regeling nodig. Hij vertrok eind 1977 al met slaande deuren bij Accent. Knoop wilde geen onderdeel uitmaken van het Telegraaf-concern. Hij was woest over een aantal artikelen dat dagblad De Telegraaf over de zaak-Menten had geschreven. In één concern werken met de mensen die daarvoor verantwoordelijk waren, lukte hem niet meer.

Partijdig
Wat was er aan de hand? Telegraaf-hoofdredacteur Henri Goeman Borgesius besloot gedurende de zaak pro-Menten te gaan publiceren. Teruglezend in het prachtige archief Delpher van de KB - gedurende de periode 1976-1980 - ontstaat onmiskenbaar een zeer partijdig beeld. Dat ging dwars in tegen de serie van Hans Knoop in het zusterblad.

Dat wilde Knoop niet over zijn kant laten gaan. Hij wilde in Accent de teneur van de Telegraaf-verslaggeving op de korrel nemen, maar volgens Knoop verbood de concerndirectie hem dit te doen. Na een aantal positieve verhalen over Menten in De Telegraaf, sijpelde dat beeld ook door in de rechtbankverslagen, vond Knoop. Zo verscheen op 18 oktober 1977 een rechtbankverslag in de krant waarin Menten een ‘hoge mate mentaliteit’ werd toegedicht door verslaggever Eric C. Koch. Knoop: ‘Fout van de steno, hij bedoelde ‘vitaliteit’.

Welk woord de verslaggever ook bedoelde, opnieuw werd Menten positief neergezet. Knoop deed zijn beklag. ‘De hoofdredactie beloofde rectificatie, maar deed dat niet’, herinnert hij zich. En daarop nam Knoop ontslag. Daarmee miste hij de afloop van de zaak-Menten. Wel kreeg – en accepteerde - Knoop twee maanden na zijn ontslag ruimte in De Telegraaf voor een opiniestuk over de veroordeling van Menten en antisemitisme.

Knoop wil de naam van de journalist die de in zijn ogen pro-Menten stukken schreef niet meer noemen in de vele recente interviews rond de tv-serie ‘De Zaak Menten’, noch in zijn boek dat gelijk met de serie verscheen. Een speurtocht door Delpher brengt de naam van Henk de Mari naar voren als tegenwerkende Telegraaf-journalist.

De Mari overleed in 2014, 83 jaar oud, en staat op Villamedia als een van de 25 oud-redacteuren die de Telegraaf-redactie steunden in de strijd met de TMG-directie. Zoon Hendrik Jan de Mari, onder meer ex-commercieel directeur van Amsterdam Arena, bevestigt dat het om zijn vader gaat. ‘In het boek van Knoop is hij Bert Maris genoemd. Dat laat zich al raden.’

Knoop zelf bevestigt dat de kwade genius in zijn boek – waarvan de vierde druk al verscheen - en in de tv-serie De Mari betreft, maar dat hij uit eigen beweging die naam nooit noemen zal. ‘Hij kan zich niet meer verdedigen. Ik ga niet dansen op het graf van mijn vijanden.’ Ook de naam van fotograaf Guus de Jong, die zich na aanvankelijke zeer nauwe samenwerking tegen Knoop keerde en tegen hem als getuige a decharge voor Menten ging optreden, wil hij niet direct noemen. De Jong is inmiddels ook overleden ook.

Henk de Mari was rancuneus volgens Knoop: ‘Het werd een persoonlijke vendetta van De Mari tegen mij en uiteindelijk ging hij in opdracht van Menten zelfs in mijn privéleven wroeten. Dat was de druppel. De Mari was voor de advocaat van Menten als getuige a decharge opgetreden. Hij is op een openbare zitting op een voor hem beschamende wijze door de officier van justitie door de mangel gehaald. Van zijn verhalen in de krant bleef niets overeind! Alles bleek te zijn ingestoken door Menten en zijn advocaat.’

Hans Knoop vertrok bij Accent, zijn broer Paul in zijn kielzog. Knoop: ‘Ik ben weggegaan vanwege hem, alleen om hem. Ik kon het niet meer verdragen hem bij de koffieautomaat tegen te komen. Net als mijn broer Paul, die als verslaggever bij De Telegraaf de man dagelijks meemaakte.’

Verdedigen
De zoon van De Mari meent zijn vader te kunnen en moeten verdedigen: ‘Een onbetamelijke beschuldiging van Hans Knoop. Mijn vader was een objectief, gedreven journalist die zijn schrijvende leven gewijd heeft aan het bestrijden van onrecht. Dat heeft hij goed en veel gedaan. Dat hij willens en wetens de waarheid geweld zou aandoen is ondenkbaar. Dat heeft Knoop verzonnen. Waarom eigenlijk? Je hebt slechte verliezers maar kennelijk ook slechte winnaars.’

Maar de inhoud van de stukken van Henk de Mari die iedereen nog kan lezen via Delpher.nl laten geen twijfel over zeer gekleurde berichtgeving. De Mari jr. vindt dat wel meevallen: ‘Het was een grote, gecompliceerde zaak en Knoop ging er nogal ongenuanceerd en grof in. Mijn vader heeft een andere kant van de zaak laten zien en die was er ook. Misschien heeft hij de verdediging wat te veel aan het woord gelaten.’

De Mari jr. vindt ook de weergave van de rol van zijn vader in de tv-serie op de grote lijnen en op details onjuist: ‘Mijn vader wordt in de tv-serie als Henk de Meester zuipend en rokend neergezet. Vanaf mijn geboorte in 1963 rookt hij niet meer. Knoop herinnert zich wel meer feiten niet.’

Waarom schreef De Telegraaf zo opvallend positief over Menten? Journalist Wibo van de Linde, destijds van Tros Aktua dat veel aandacht aan de zaak-Menten besteedde, vernam van Goeman Borgesius ‘Hij zei eens grinnikend tegen mij: ‘ik krijg altijd gelijk, of Menten wint of verliest. Jij Wibo neemt een risico bij Tros Aktua’. Dat had ook een juridische reden. Was Menten vrijgesproken had hij stellig De Telegraaf en de Tros een proces aangedaan. Goeman Borgesius speelde op twee bruiloften en dat kon op den duur niet goed gaan tussen De Mari en Knoop.’

Over de berichtgeving van beiden zegt Van de Linde: ‘Ik vond Knoop soms té fel, maar ik vond de journalistieke rol van De Mari beschamend.’ 

Knoop zelf begrijpt wel dat De Telegraaf zowel in de ‘eerste zaak-Menten’, met de Bijzondere Rechtspleging na de oorlog, als in zijn zaak-Menten partij koos: ‘De krant zelf kreeg van diezelfde Bijzondere Rechtspleging een verschijningsverbod, geheel onterecht. Bovendien legde Menten bij het concern een claim van 10 miljoen gulden neer vanwege mijn artikelen. De Telegraaf had dus een zakelijke reden om pro-Menten te schrijven, al was dat niet moedig.’

Cees Koring, destijds werkzaam bij De Telegraaf en auteur van misdaadboeken, sluit zich aan bij De Mari jr.: ‘Hij verwoordt het goed. Ik heb het destijds van nabij meegemaakt en ga er niets aan toevoegen. Ik vind het te ver gaan en heel jammer dat dit op deze manier na de dood van Henk de Mari zo moet gebeuren.’

Knoop daarop: ‘Ik begrijp goed dat het voor de zoon allemaal pijnlijk is. Maar hij kent de feiten niet. Ik werd van verschillende kanten door mensen benaderd met de mededeling dat hij [Henk de Mari, red.] met een vragenlijst over mij langskwam. Hij heeft dat in een confrontatie met mij niet ontkend.’

Wibo van de Linde heeft genoten van de tv-serie, maar vindt wel dat het accent erg bij de journalist Knoop ligt. Van de Linde, 78 jaar nu, formuleert nog net zo scherp als vroeger en relativeert het werk in de zaak-Menten destijds: ‘Ik heb gaandeweg het gevoel gekregen dat wij, dus ook Hans Knoop, gevoed werden door de Mossad en vervolgens ook door de KGB. Het ging allemaal wel erg makkelijk. Het was destijds uitgesloten om in Lemberg (Lviv) te komen (waar een massagraf werd blootgelegd. Bij de executies was Menten aanwezig, red.) maar wij kregen er zo toegang en iemand van het Russische staatspersbureau mee.’

En ter plekke kwamen Knoop en Aktua in een gespreid bedje: ‘Onze verslaggever liep daar met een foto van Menten en mensen kwamen daar als vanzelf op af met hun verhalen over ‘Pjotr Menten’. Met hulp van de Mossad kregen we binnen een week ook twee getuigen elders in de schoot geworpen.’

Van de Linde twijfelt niet aan de inhoud van de getuigenissen tegen Menten en diens veroordeling als oorlogsmisdadiger, maar wel aan het pronken met ‘onthullingen’: We hebben goed werk gedaan, maar er is geen reden voor trots. Het werd ongeveer bij je op tafel gelegd. Ook in Nederland. Ineens vonden mensen een blikken doos in hun tuin met foto’s van Menten in Nazi-uniform. Dat werd ons aangereikt. Dan kun je je niet laten voorstaan op onthullingen.’

Antisemitisme
Antisemitisme was de dieperliggende oorzaak van zijn vertrek, zei Knoop in 1977 kort na zijn opstappen in een interview met het Nieuw Israëlietisch Weekblad. Hij vond het onbestaanbaar dat De Telegraaf ruimte gaf aan journalisten om het echtpaar Menten in een gunstig daglicht te plaatsen nadat deze Knoop ‘het meest vuile antisemitisme naar het hoofd geslingerd’ had. Dat directie en hoofdredactie geen objectiviteit betrachtten, bracht Knoop tot het volgende oordeel: ‘Alleen als journalist zou ik niet zijn weggegaan. Wel als jood. Als journalist zou ik tegen de onjuiste verslaggeving hebben geprotesteerd, als jood kon ik niet blijven. ’ (‘jood’ was de oude spelling, inmiddels Jood, red.)

Toen deed zich de rare situatie voor dat Knoop elders niet als journalist aan de bak kwam. Knoop daarover: ‘In die periode-Den Uyl met de polarisatie kon je als Telegraaf-man nergens terecht, behalve misschien bij Elsevier, Tros of Avro. Journalisten van De Telegraaf en De Waarheid werden besmet verklaard. Dat gaf ook niet, want bij De Telegraaf had je een contract voor het leven, toen een uitzonderlijk goed werkgever.’

Simon Hammelburg, vroeger werkzaam voor de Avro, zegt over de houding van Knoop: ‘Hij was vaak in de weer met antisemitisme, raakte volgens een krantenbericht in gevecht bij een stoplicht toen hij zei uitgescholden te zijn. Als echte Telegraafjournalist uit die tijd kon hij niet zo maar elders terecht, zeker niet bij de keurige Avro.’

In de herinnering van broer Bernard Hammelburg, destijds werkzaam bij Avro’s Televizier, had dat zeker wel gekund: ‘Hans Knoop had eerder als correspondent in Brussel en Israël ook voor de Avro gewerkt en stond er goed op bij onze chef Jaap van Meekren en ook bij Avro’s Radiojournaal. Maar in het algemeen werd er zeer neergekeken op Telegraafjournalisten, dus elders emplooi vinden was inderdaad moeilijk.’

Wibo van der Linde over de activist Knoop: ‘Dat was hij in hart en nieren, dat kun je hem niet kwalijk nemen.’ Knoop in dienst nemen bij Tros Aktua was niet aan de orde, want er waren geen vacatures. ‘Wel altijd jammer als een talent verloren gaat voor de journalistiek.’
Knoop zei in 1977 kort na zijn vertrek bij Accent tegen het Nieuw Israëlitisch Weekblad (NIW) in een interview met Mau Kopuit dat premier Menachem Begin van Israël hem had gevraag als lid van diens woordvoerderstaf in Jeruzalem. Hij sloeg het af, werd in Nederland media-adviseur. Hij bleef correspondent voor een Israëlisch blad en columnist voor het NIW.

Later schreef hij nog wel freelance voor De Telegraaf en bleef in Israël publiceren. Hij schreef een zeer kritisch boek over de Joodsche Raad, met weinig oog voor de pijnlijke situaties. Knoop was lid van de Nederlandse Zionisten Bond.

Hij was opgegroeid met polarisatie in media en politiek. In 1977 zei hij in een vraaggesprek met Nieuw Israëlitisch Weekblad dat hij de toen nog katholieke Volkskrant ‘op z’n smoel wil slaan’ vanwege de Midden-Oosten verslaggeving. En hoopt over De Telegraaf : ‘Naar mijn oordeel zullen de directie en de hoofdredactie achter Israël blijven staan. In de commentaarsfeer zal het wel kosjer blijven. Maar of dat ook in de berichtgeving zo zal zijn, moet je je nog maar afvragen.’

Knoop verdedigde het optreden van de Joodse knokploeg Nooit Meer die de VPRO-studio binnentrad tijdens een radio-uitzending, omdat de verslaggeving over het Midden-Oosten niet beviel. Knoop was actief lid van deze naar zijn zeggen ‘militante groepering’ gericht tegen ‘antisemitische uitingen en benadeling van het Joodse volk’.