Viroloog Marion Koopmans: ‘De hectiek maakt het niet makkelijk om mensen mee te krijgen’

Tot twee keer toe wordt de afspraak met Marion Koopmans (63) afgezegd. ‘U begrijpt wel waarom’, zegt haar assistent veelbetekenend door de telefoon. Uiteindelijk zitten we toch tegenover elkaar, in een kamertje op de zeventiende verdieping van het Erasmus MC in Rotterdam. We schudden nog handen, later die dag zal premier Rutte oproepen dat niet meer te doen. Nog geen tien minuten na het interview is Koopmans alweer live te horen in de uitzending van Nieuws & Co op NPO Radio 1.

De dagen van Koopmans zijn lang en hectisch. Als een van de meest gezaghebbende virologen van het land is ze nauw betrokken bij de bestrijding van het coronavirus, niet alleen in Nederland als lid van het responsteam van de Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding, ook in EU-verband en bij Wereldgezondheidsorganisatie WHO. En dan zijn er nog de vele mediaoptredens - ook al gaat ze lang niet op alle mediaverzoeken in. ‘Ik hoef niet per se uit te leggen wat een virus is, dat kunnen anderen ook prima. Onder collega’s hebben we er wel lol over, het lijkt wel of de virologen uit alle hoeken en gaten tevoorschijn komen.’

‘s Avonds laat is er soms tijd voor reflectie. Bij een glas wijn met haar partner kwam ze op een van die avonden tot het inzicht dat iedereen zich anno 2020 heeft aangepast aan de snelle wereld van de sociale media. ‘Ik zie het in de wetenschap en in de journalistiek gebeuren. Allemaal doen we mee om zo snel en zo veel mogelijk nieuwe berichten de wereld in te pompen.’

Snelle datadeling
Eerst de wetenschap. Het is een trend om kennis zo snel mogelijk openbaar te maken en te delen. Dat betekent bijvoorbeeld dat zogeheten preprints, onderzoeken die nog niet zijn beoordeeld door collega’s (peer review) ook openbaar worden gemaakt, onder meer via sociale media. ‘Dat is aan de ene kant een goede zaak’, zegt Koopmans, ‘want je zorgt er op die manier voor dat data sneller gedeeld wordt en dat is bij een virusuitbraak als deze cruciaal. Maar een vervelend bijeffect van die nieuwe openheid is dat er ook artikelen online verschijnen die er in de oude situatie onmiddellijk uitgefilterd zouden zijn.’

Een gelouterd wetenschapsjournalist weet doorgaans het kaf van het koren te scheiden, maar er zijn ook journalisten die daar minder oog voor hebben en met studies aan de haal gaan die al lang en breed zijn teruggetrokken. Gevolg is dat er de verschillende verhalen over het coronavirus zijn verschenen die gebaseerd zijn op drijfzand, zegt Koopmans. ‘Een van de meest in het oog springende is het verhaal dat het virus oorspronkelijk bij slangen vandaan zou komen. Het werd al snel ontkracht, maar zo’n verhaal blijft eindeloos rondzingen in de media. De gemiddelde nieuwsconsument weet niet dat het oorspronkelijke onderzoek niet deugde. “Er was toch iets met slangen?”, zeggen ze dan en dat kun je ze niet kwalijk nemen. Zo zijn er ook berichten verschenen dat er twee varianten van het virus zouden zijn en dat je ook besmettelijk bent als je nog geen klachten hebt. Het kost ons en het RIVM behoorlijk veel tijd om die verhalen te ontkrachten.’

Tekst loopt door onnder de foto (Duco de Vries)

Gejaagd gevoel
Dan de journalistiek. Volgens Koopmans hebben media de onbedwingbare behoefte om bij grote nieuwsgebeurtenissen als deze voortdurend met updates en nieuwe verhalen te komen. ‘Don’t get me wrong, ik ben absoluut niet tegen de journalistiek. De meeste artikelen en tv- en radioitems zijn van prima kwaliteit en absoluut niet paniekerig van toon. Het gaat me vooral over de hoeveelheid verhalen. Er zijn zoveel media. Ze willen allemaal hun eigen verhalen maken en hun eigen publiek bedienen. Ik heb me daar vanaf het begin over verbaasd. Dan bellen ze voor een quote en als je niet opneemt of meteen terugbelt, hebben ze die quote al bij iemand anders gehaald. Want de deadline is zo snel. Ik vind het echt een beetje een doorgedraaide mediacyclus.’

Ze noemt de speciale thema-uitzending van de NOS waar vragen van kijkers werden beantwoord. ‘Een goede zaak, zo’n programma. Maar waarom doen alle omroepen, zowel publiek als commercieel, dat niet gezamenlijk? Nu maakt iedereen zijn eigen Q&A voor de kijker.’

Los van de in haar ogen nuttige artikelen en programma’s die duidelijk uitleggen wat het coronavirus doet en hoe het bestreden kan worden, ziet Koopmans ook berichten waarvan ze zich afvraagt waarom ze gemaakt worden. Voorbeelden: media die massaal uitrukken om Vindicat-studenten op te wachten die terugkeren van hun skivakantie. Of persalarmen die elkaar in sneltempo opvolgen. Koopmans: ‘Ik zag op een gegeven moment een bericht dat er vier mensen getést waren. Who cares? Al die berichten geven een soort gejaagd gevoel. Verschillende journalisten hebben mij ook gezegd dat ze het gevoel hebben gevangen te zitten in een maalstroom. Ze moeten maar publiceren, want het publiek wil het allemaal lezen. Dat is het systeem waarin de media gevangen zitten.’

In hoeverre de gemiddelde Nederlander door de mediahype wordt beïnvloed, vindt Koopmans moeilijk in te schatten. ‘We zijn een redelijk nuchter volk. Aan de andere kant doet het wel iets met mensen, daarvan ben ik overtuigd. En het doet iets met ons, de mensen die het moeten uitleggen. Want een succesvolle bestrijding van het coronavirus valt of staat met goede communicatie. Ik kan dus niet zeggen: ik sta geen media meer te woord, dat is ook niet handig. We hebben de media nodig om over het voetlicht te brengen hoe het zit en wat mensen zelf kunnen doen. Alleen op die manier kunnen we de infectie indammen.’

Checks en balances
De vraag is of het virus gestopt kan worden als je iedere dag bezig bent met het openbaren van, zoals Koopmans ze noemt, ‘dagkoersen’, het te woord staan van alle media die bellen en het ontkrachten van verhalen die niet kloppen. ‘Ik heb voorgesteld om in Europees verband onderzoek te gaan doen naar de wisselwerking met de media en of die onze respons niet in de weg zit. Kijk, we weten prima wat een infectieziekte is, hoe we hem opsporen en moeten bestrijden. Maar je moet mensen wél mee krijgen in je aanpak en dat is door alle onrust en hectiek niet makkelijk. Soms denk ik: als journalistiek voel je toch ook verantwoordelijkheid? Soms kun je best even een stapje terug doen en wat meer onderzoek doen in plaats van alles meteen te publiceren.’

Een van de punten die Koopmans zorgen baart, is dat er in haar beleving niet goed over het voetlicht komt dat de kwetsbare groep - zoals ouderen en hartpatiënten - moet worden beschermd. ‘Ook in de media lijkt dat niet te resoneren. Ik zie interviews met jonge mensen die zeggen dat ze zich niet druk maken omdat ze jong en sterk zijn. Maar wat nu als je een ouder iemand besmet? Die boodschap komt niet aan, is mijn gevoel.’

En dat terwijl Koopmans ervan overtuigd is dat corona een van de grote epidemieën van deze eeuw zal worden. ‘Niet in de laatste plaats door de economische impact die het heeft.’

Koopmans hoopt dat zowel de wetenschap als de journalistiek zullen gaan nadenken over betere systemen van checks en balances als de coronacrisis voorbij is. ‘Misschien moet de wetenschap weer een stapje terug doen als het om openheid gaat. We zouden moeten nadenken of er toch niet wat meer toegangsrestricties moeten komen als het om wetenschappelijke data gaat. Wetenschappers staan onder grote druk om te publiceren, terwijl ze nou eenmaal tijd voor reflectie nodig hebben. Datzelfde zou ik ook de media toewensen: neem meer tijd, denk na en doe diepgravend onderzoek.’