Piet Bakker over waarheidsvinding: 50 kleuren waar

Eskimo’s hebben ‘naar verluidt’ 50 verschillende woorden voor sneeuw. Wij hebben minstens zoveel woorden voor ‘niet helemaal waar’. ‘Naar verluidt’ is er zo één: iemand anders zegt het maar we weten niet of het waar is. ‘Aldus’ en ‘volgens’ schrijven we als we ons achter een bron verschuilen; we hebben het over ‘veronderstelde’ en ‘vermeende’ feiten. ‘Aannemelijk’ is een soort van waar, ‘waarschijnlijk’ heeft de schijn van waar. In wandelgangen circuleren geruchten, taxichauffeurs en anonieme bronnen verspreiden ‘onbevestigde’ berichten. Bronnen ‘hebben geen actieve herinnering’ of ‘herkennen’ zich ergens niet in. Bronnen hebben een heel scala van uitdrukkingen: subjectief, oneerlijk, tendentieus, gekleurd, niet-objectief, vooringenomen, onbetrouwbaar, ongenuanceerd en onevenwichtig; zaken wordt uit hun verband gerukt of moeten juist in en andere context worden gezien; en we doen aan framing en verspreiden fake-news.

Nadat Donald Trump het begrip ‘fake-news’ muntte, heeft de discussie over het waarheidsgehalte van nieuws een nieuwe vlucht genomen. Maar nieuw is het niet. Ooit hadden we een kroonprins die een wetenschappelijk onderzoek afdeed als “een mening, waar andere tegenover staan” terwijl zijn moeder maar drie woorden nodig had om de kwaliteit van de vaderlandse pers te karakteriseren: “De leugen regeert”. Klachten over nieuws en het waarheidsgehalte zijn net zo oud als het nieuws zelf. Maar het is in een digitale stroomversnelling geraakt.

De ‘onthulling’ over het verraad van Anne Frank was 85 procent waar. Daar viel iedereen over: 85 procent waar kan helemaal niet, dingen zijn waar of niet waar. Maar klopt dat? Is ‘waar’ net zo’n categorie als zwanger of dood? Je kan niet een beetje zwanger of 85 procent dood zijn. Kan 85 procent waar wel?

Journalisten hebben dagelijks te maken met ‘waar’, ze schrijven dat zaken feitelijk, onderbouwd, bevestigd en dus waar zijn, maar worden ook vaak geconfronteerd met contra-claims, klachten en beschuldigingen. Tot veel zelfreflectie leidt dat over het algemeen niet. We hebben vaste verkering met de waarheid, maar schenken er weinig aandacht aan. We rectificeren (in een hoekje) of bieden een ingezonden brief aan, gooien het over het muurtje van de ombudsman en doen klagers af als pietluttige betweters of aanhangers van alternatieve feiten. Bovendien: iedereen maakt fouten, waar gehakt wordt, vallen spaanders en je kan geen omelet bakken zonder een ei te breken nietwaar? Aanvallen op de pers worden ook weggezet als een aanval op de vrije meningsuiting. Einde discussie.

We hebben middelen om de waarheidsclaim te onderbouwen: fact-checking, bronverwijzing, transparantie, documentatie, gebruik van meerdere bronnen. En natuurlijk hoor en wederhoor. Maar dat doet de stroom van kritiek niet verstommen. Bovendien kan je je afvragen of die ‘tool-kit’ wel werkt.

De aanhoudende en aanzwellende stroom kritiek zou ook wel tot enige zelfreflectie kunnen leiden, maar daar zijn journalisten niet erg bedreven in, ze delen liever uit dan te incasseren en lezen iemand liever de les dan een lesje te krijgen.

Als we kijken naar het soort van klachten dat media en journalisten krijgen, kan je onderscheid maken tussen drie niveaus: klein vuil, bron-problemen en collectieve missers.

Klein vuil bestaat uit slordigheden, spel- en stijlfouten, verkeerde namen, plaatsen en jaartallen, rekenfouten, foute citaten en historische missers. Waar ligt de Achterhoek ook alweer? Wat is een biljoen? Slordigheid en een gebrek aan kennis bij de maker, niet checken of terug laten lezen, tekortschietende eindredactie, geen vier-ogen. Redenen genoeg en oplossingen te over maar schadelijk blijft het. Kenmerkende reactie: “als dat al niet klopt, wat moeten we dan van de rest geloven?”

Bronproblemen zitten op het niveau van het artikel of item. Stukken waar achteraf gezeur over komt, zijn vaak te herleiden tot één bron die niet kritisch genoeg is benaderd en soms zelfs anoniem is. De clowns van Oude Pekela, pretpark-misbruik, de investeringsaftrek, Christiane F, Perdiep Ramesar, Willibrord Frequin, de Hitler-dagboeken, het uit-huis-geplaatste toeslagen-kind, de verrader van Anne Frank… Theo Dersjant schreef in 2000 ‘Uit betrouwbare bron’ over dit soort zaken. Of de journalist wordt door de bron misleid of de redactie door een journalist (of allebei). De meeste hoofdredacties willen nu overigens meestal zelf weten wie die anonieme bron is (of die dickpic echt zien).

Toch gaat er veel mis. In tegenstelling tot wat journalisten zeggen, wordt in de praktijk weinig gecheckt. Eén bron is vaak wel een bron, vooral als het een ‘betrouwbare’ bron is: wethouder, minister of andere hoogwaardigheidsbekleder. Nieuws uit een ander medium hoeft ook niet gecheckt te worden. ‘Selectief checken’ noemde mijn oud-collega Els Diekerhof dat. Persberichten hoeven ook niet gecheckt te worden, copy/paste en je hebt weer een stukje (of een stukje propaganda – op zijn best een halve waarheid).

Ook onder deze categorie valt niet gecheckt nepnieuws dat z’n weg naar de reguliere media heeft weten te vinden. En ook hier ligt de oorzaak bij de bron. In handleidingen voor het checken van dergelijk nieuws is het gemeenschappelijke element altijd: ga terug naar de bron, wie is dat en wat is zijn of haar belang. Oplossingen zat (andere bronnen, zelf gaan kijken, documenten) maar tijd te kort.

De laatste soort is collectieve blindheid. Wetenschappers noemen dat ‘intersubjectiviteit’. In de psychologie staat het bekend als groupthink. De Amerikaanse journalist Tim Crouse noemt het pack journalism: kuddegedrag. Het betekent dat (bijna) iedereen in de media een bepaalde lezing onderschrijft. Zo zou de millenniumbug de samenleving platleggen (2000), het IJzeren Gordijn eeuwig stevig genoeg blijven (1989), Hillary Clinton de verkiezingen winnen (2016), is op het Tiananmenplein het Chinese leger onderling slaag geraakt (1989) en heeft Klaas de Jonge geen wapens voor het ANC gesmokkeld (1985).

Er zijn recentere voorbeelden. In de toeslagenaffaire (2017) is de algemene teneur dat de overheid hier een gigantische miskleun heeft begaan en dat er talrijke ouders ernstig benadeeld zijn geworden. De ‘straf’ was buitenproportioneel en de pogingen om onder de verantwoordelijkheid uit te komen waren indrukwekkend. Maar dat betekent niet dat er niks mis was bij die aanvragen. Buiten beeld is geraakt hoe het allemaal begon: gerommel met rugzakjes, PGB’s en zorg- en opvangcowboys. Het beeld is helemaal gekanteld richting de falende overheid. Collectief. Maar is dat de taak van de journalistiek?

In 2016 vond er een staatsgreep plaats in Turkije. President Erdogan had meteen de daders in het vizier, zijn voormalige compagnon Fethullah Gülen. Een lezing die in het westen vrijwel alom werd bestreden. Erdogan deugde sowieso niet en hij gebruikte dat om met binnenlandse oppositie af te rekenen. Ook een staaltje van journalistieke groupthink.

Professor Jan van Cuilenburg publiceerde in 2016, een paar maanden voor zijn dood, ‘Waarheidsvinding als Journalistieke Missie’ waarin hij dit soort collectieve en algemeen gedeelde overtuigingen nader beschouwt. Journalisten zijn volgens Van Cuilenburg geobsedeerd door theorieën en oorzakelijke verbanden, dus door het Waarom in het WWWWW-rijtje. Wie, wat, waar en wanneer zijn relatief eenvoudig. Maar bij het waarom worden verbanden gevraagd, een oorzaak. Volgens Van Cuilenburg is in de wetenschap dat het lastigste onderdeel en kan een oorzakelijk verband niet vaak worden aangetoond. Journalisten hebben daar minder moeite mee en zoeken altijd naar verklaringen.

Ze zoeken vooral naar ‘bevestiging’ aldus Van Cuilenburg, terwijl het vanuit waarheidsvinding beter zou zijn als ze – in navolging van Karl Popper – zouden zoeken naar weerlegging van de algemeen aanvaarde theorie: dus uitzoeken of Gülen toch betrokken is. Zoiets leidt tot allerlei onaangenaamheden: Is er toch gefraudeerd bij de toeslagen? Worden Russen in de Oekraïne wel onderdrukt? Heeft Trump de verkiezingen verloren dankzij fraude? Maar goed, aan onaangenaamheden zijn we wel gewend.

PS: Dat Eskimo’s 50 woorden voor sneeuw hebben, is overigens niet waar.