‘Pak je sleutelrol in de strijd tegen stereotypen’

Normaal. Het woord staat weer even in de schijnwerpers na het advertentiebombardement van VVD-leider Mark Rutte. Wat wij ‘normaal’ vinden, hangt voor een belangrijk deel af van beeldvorming en onbewuste vooroordelen. Stereotypen bepalen onze norm. Of het nu gaat om verschillen tussen mannen en vrouwen of onze ideeën over etniciteit, leeftijd of klasse.

Om een nadere blik te werpen op beeldvorming in de media en te bekijken hoe mediaprofessionals hun eigen rol en verantwoordelijkheid hierin zien, is WOMEN Inc. in 2016 een onderzoek gestart waarvan de resultaten zijn gebundeld in de publicatie ‘Beperkt zicht. De rol van mediamakers in beeldvorming’. In totaal is een zestal studies uitgevoerd: van een overzichtsstudie naar de representatie van vrouwen en etnische minderheden in de media tot een peiling onder en diverse interviews met mediamakers. Een meerderheid is zich ervan bewust dat onbewuste vooroordelen hen parten spelen. En al ontbreekt het onze media zeker niet aan kritische zelfreflectie, toch vinden mediaprofessionals het dikwijls lastig om hun vooroordelen aan te pakken. Benijdenswaardige initiatieven als ombudsmannen en feitencheckrubrieken ten spijt. Meer beleid en sturing vanuit de top van de organisatie zou een flinke stap in de goede richting kunnen zijn, zo geven ze bijvoorbeeld aan.

Maar voordat je naar mogelijke oplossingen kijkt, is het goed om het eigenlijke probleem in kaart te brengen. De Nederlandse samenleving is de afgelopen decennia flink veranderd. Niet alleen de samenstelling, maar ook de rollen die verschillende groepen spelen is gewijzigd. Het is belangrijk dat de manier waarop deze groepen in de media worden weergegeven, recht doet aan deze veranderingen. Zodat mensen die afwijken van de achterhaalde – maar nog altijd klassieke – norm van de witte , hoogopgeleide en heteroseksuele man óók andere rolmodellen zien en zich daardoor vertegenwoordigd voelen. Dat is nu absoluut nog niet het geval, wat grote gevolgen heeft voor hoe we met elkaar omgaan. Eén van de gevolgen van deze misrepresentatie is dat steeds grotere groepen mensen niet gezien worden en dat ook zo ervaren.

Het debat over diversiteit in de media is absoluut niet nieuw, maar nog altijd hard nodig. Ook omdat de professionals die zo’n voorname rol spelen in het creëren of in stand houden van beeldvorming dikwijls onderschatten hoe groot het probleem nu eigenlijk is. Dat blijkt wel als je de cijfers erbij pakt. Vraag bijvoorbeeld aan tien journalisten hoe het aandeel vrouwen in televisieprogramma’s op de publieke omroep zich sinds 2010 heeft ontwikkeld, en acht van hen vermoeden dat dit op z’n minst gelijk is gebleven. Helaas is niets minder waar. Het percentage is tussen 2010 en 2015 zelfs gedaald: van 37,6 naar 35,4 procent. En waar van diezelfde tien journalisten de helft denkt dat het aandeel vrouwelijke experts op televisie tussen de 20 en 40 procent ligt, stokt het daadwerkelijke percentage op 12 procent.

Dat Nederland in dit soort lijstjes achterloopt op andere Europese landen, maakt de cijfers extra beschamend. En in deze tijden van toenemende polarisatie en groeiende sociale ongelijkheid zijn ze zelfs alarmerend te noemen.

Een voorbeeld van hoe hardnekkig stereotypering voorkomen in de media, bleek uit het onderzoek dat werd gedaan in aanloop naar de Olympische Spelen vorig jaar in Brazilië. Onderzoekers van de Cambridge University Press keken naar de verschillende manier waarop mannelijke en vrouwelijke atleten besproken worden en analyseerden hiervoor meer dan 160 miljoen woorden uit tientallen jaargangen van kranten, academische stukken, tweets en blogs. De conclusie: termen als ‘sterk, groot, echt en snel’ komen veel voor bij het bespreken van mannelijke sportprestaties, terwijl vrouwen het moeten doen ‘zwanger, ongetrouwd en oud’. Dergelijke stereotypen houden sociale ongelijkheid in stand. En dat is ongewenst. Want een samenleving met ongelijke kansen en uitgesloten groepen, daar droomt niemand van.

Dat er een probleem is, zien mediamakers zelf ook wel in. Zo maakt 55 procent van hen zich zorgen om het gebrek van een representatief beeld van vrouwen in de media, vindt 76 procent het belangrijk dat er meer vrouwen als expert in beeld komen en acht 93 procent de aanwezigheid van vrouwelijke rolmodellen van grote invloed op het toekomstperspectief van meisjes. Tijd dus voor actie. En gelukkig lijkt de bereidheid hiervoor in grote mate aanwezig. Bijna 75 procent van de mediaprofessionals ziet voor zichzelf een sleutelrol weggelegd in het veranderen van de huidige beeldvorming. Dit is met name bij publieke landelijke en regionale omroepen het geval. Die hebben immers de opdracht om de maatschappij op een representatieve manier in beeld te brengen.

Maar alle goede voornemens ten spijt, zijn Nederlandse media nog onvoldoende uitgerust om de stereotypering van groepen in de samenleving écht tegen te gaan. Om hier verandering in te brengen, is een actieve mentaliteitsverandering van mediaprofessionals gevraagd. Een mentaliteitsverandering die begint in de collegebanken en pas eindigt in de directiekamer. “Een mediamaker moet volledig onafhankelijk haar of zijn werk kunnen doen en niet beperkt worden door van bovenaf opgelegde diversiteitsdoelen. Ik kijk niet naar diversiteit, maar naar kwaliteit”, zo vertelde een leidinggevende bij een krant in één van de interviews die we voor ons rapport hebben afgenomen. Toch is het juist die sturing van bovenaf waar veel mediamakers behoefte aan zeggen te hebben. Of het nu om lessen in onbewuste vooroordelen op de journalistieke opleidingen gaat of om de diverse samenstelling van redacties.

Natuurlijk, het belang van onafhankelijke journalistiek met een scherpe blik op kwaliteit staat buiten kijf. Maar het belang van een evenwichtige representatie van de verschillende groepen die onze samenleving rijk is, staat dat ook. Het is dan ook zaak om diversiteit en kwaliteit niet langer los van elkaar te zien of als potentieel conflicterende eenheden te beschouwen, maar ze met elkaar te verbinden. Maak diversiteit tot kernpunt in de beoordeling van kwaliteit. En maak na hoor- en wederhoor en het checken op feiten ook het controleren op onbewuste vooroordelen tot een cruciaal onderdeel van de journalistieke gereedschapskist.

Het is geen eenvoudige tijd voor mediamakers. Al jaren niet. Was er eerst de haast existentiële strijd tegen teruglopende advertentie-inkomsten en de opkomst van ‘gratis’ online nieuws, inmiddels worden media steeds vaker op de inhoud ter verantwoording geroepen. Of het nu gaat om het bestrijden van zogenoemd nepnieuws, het verspreiden van misleidende koppen of het vechten tegen ‘alternatieve feiten’. Dat mediamakers in toenemende mate op hun verantwoordelijkheid worden aangesproken, is niet altijd terecht. Toch, op het gebied van vooroordelen en beeldvorming lonkt een prachtige kans. Mediamakers kunnen de voortrekkersrol pakken die zo nodig is in de strijd tegen stereotypen en op onbewuste vooroordelen gebaseerde beeldvorming. De verslaggeving rond de langzaam ontbrandende verkiezingsstrijd vormt daarbij een uitstekende testcase.

Vandaag lanceert WOMEN Inc. de publicatie ‘Beperkt zicht. De rol van mediamakers in beeldvorming’ tijdens een evenement voor mediamakers in Amsterdam. Kijk voor meer informatie over de onderzoeken op: www.womeninc.nl/beperktzicht