Valsspelen voor volk en vaderland

Zeg tegen een voorlichter of een andere ambtenaar van een ministerie dat hij liegt en hij wordt ontzettend kwaad. ‘Ik lieg nooit’, is de standaard reactie. En vaak heeft die voorlichter dan strikt genomen gelijk. Terwijl de ‘voorlichting’ die hij geeft toch de grootst mogelijke onzin is.

Dit is wat ik tijdens de bonnetjes­affaire rond de Teeven-deal vaker meemaakte. Ik zei dan dat ik verkeerde informatie had gekregen of dat de minister de Kamer verkeerd had geïnformeerd. Om vervolgens steevast in een oeverloze semantische discussie over liegen en waarheid te verzanden.

Want als een staatssecretaris zich kan herinneren dat-ie zo’n vijftien jaar geleden ongeveer 4,8 miljoen gulden aan een crimineel overmaakte terwijl het in werkelijkheid 4.710.627,18 gulden was, dan is de stelling ‘Teeven had onvoldoende herinneringen aan de feitelijke financiële afwikkeling van de schikking’, strikt genomen geen leugen.

En als een minister in een uren durend debat bij herhaling aan de Kamer voorrekent dat de crimineel 1,25 miljoen heeft gekregen, dan is de stelling achteraf dat hij niet heeft gesproken ‘over wat feitelijk is overgemaakt’, strikt genomen geen leugen.

Maar ondertussen worden volk en vaderland natuurlijk wel gewoon voorgelogen. De overheid creëert een beeld dat niets met de waarheid te maken heeft. Beeldvorming prevaleert.

Mist creëren en feiten verbloemen om maar geen fouten te hoeven erkennen. En vervolgens een semantische spelletje spelen dat er niet gelogen is en dús de waarheid is verteld. Met als doel de bewindspersonen en het departement te beschermen. Het is helaas aan de orde van de dag, zo ervaren we niet alleen bij Nieuwsuur. Het is een onderwerp dat leeft onder journalisten. Maar het is zelden hard te maken.

Wat de Teeven-affaire bijzonder maakt is dat tot in detail is vast komen te staan hoe de overheid met de waarheid omging. Het begon met de onthulling in maart 2014 van nieuwe feiten over een oude deal: namelijk dat de Belastingdienst werd buitengesloten bij een witwasoperatie ten gunste van een crimineel – tegen alle geldende regels in en zelfs tegen het expliciete verbod in van de minister en de top van het Openbaar Ministerie. Direct na uitzending deed het ministerie een mislukte poging het nieuws te bagatelliseren waardoor het uitmondde in de affaire. En daarbij werd niet alleen semantisch gelogen. Er werd gelogen en in alle te verzinnen betekenissen van het woord liegen.

Zoals minister Opstelten die de onwaarheden die hij tijdens het debat opsomde weken later nog eens bevestigt met de woorden: ‘Ik heb dat natuurlijk allemaal nog een keer gecheckt, wat ik heb gezegd en wat de feiten en documenten zijn waar ik over beschik. En daar blijkt uit dat ik de Kamer dus juist heb geïnformeerd.’ Of staatssecretaris Teeven, die zich in een talkshow bij de foutieve lezing van de minister aansluit: ‘volgens mij heeft de minister dat heel goed uitgelegd’.
Om nog maar te zwijgen over het inmiddels beruchte persbericht dat het ministerie verstuurt in reactie op de uitzending waarin Nieuwsuur ‘het bonnetje’ onthult. Daarin was vrijwel alles aan elkaar gelogen.

Dat de waarheid nu op tafel ligt was alles behalve vanzelfsprekend. Bijna was het ook hier gelukt om met hele en halve leugens de affaire met een sisser te laten aflopen. Maar nu waren er ook ambtenaren die de leugens te ver gingen. En er was X, die een anonieme brief aan Kamervoorzitter Anouchka van Miltenburg schreef. X onthult daarin details van de Teeven-deal met de oproep het liegen in de Kamer te stoppen.

De brief verdween uiteindelijk in een Haagse shredder, maar een kopie kwam via-via bij mij terecht. Dat is niet mijn verdienste, maar van het feit dat Nieuwsuur – en gelukkig ook andere programma’s en kranten – tijd en geld investeren in onderzoeksjournalistiek. Want alleen door de bewuste keus te maken om mensen vrij te maken – vooral ook als succes niet bij voorbaat vaststaat – kunnen dit soort misstanden onthuld worden.

Zonder brief van X was de Teeven-deal nu al vergeten; was er niemand afgetreden; was er geen commissie-Oosting geweest en waren er geen excuses gemaakt. Dankzij die brief had ik een aanknopingspunt waarmee ik verder kon. Ik vond verschillende magistraten en ambtenaren met voldoende detailkennis over de zaak om ‘het bonnetje’ te kunnen onthullen.

Toch is alles rond de Teeven-deal misschien beter samen te vatten zónder de beladen term ‘liegen’. Verrassend genoeg komt de beste samenvatting van de hele affaire van Teeven zelf, zij het waarschijnlijk onbedoeld. Dat gebeurt in het televisieprogramma ‘24 uur met’ – waarbij Teeven zich een etmaal laat opsluiten met cabaretier en interviewer Theo Maassen.

Dat wordt al meteen zeer verhelderend met Teevens ontboezeming dat het zo handig is in de omgang met de pers als je goed kunt bluffen. En nee, bluffen is geen liegen, zegt Teeven. Wat het verschil dan precies is weet hij ook zo snel niet. Overigens doet hij in de uitzending beiden, bijvoorbeeld met de uitspraken ‘met die deal was niks mis’ en ‘ik zou het morgen weer doen’.

Maar de onbedoelde samenvatting van de affaire komt iets later, tijdens een spelletje ‘Memory’. Teeven heeft dan al een paar keer gememoreerd hoe fantastisch zijn geheugen is en dat hij zich ‘natuurlijk’ al die tijd het bedrag van de Teeven-deal heeft herinnerd. Niet op de cent nauwkeurig, maar dicht in de buurt. En inderdaad bewijst Teeven de kwaliteit van zijn geheugen al ‘Memory’ spelend. Hij verbluft zijn tegenspeler Maassen door het ene na het andere kaartje goed om te draaien. Als Maassen het echt niet meer gelooft, bekent Teeven gierend van de pret dat hij gedurende het spel vals heeft gespeeld.

Valsspelen met Memory, voor het oog van heel Nederland. Dat is de affaire rond de Teeven-deal in een notendop.

Op ieder moment had Teeven de hele affaire kunnen stoppen. Door de keus te maken niet meer vals te spelen met zijn geheugen. Maar, samen met minister Opstelten, koos hij voor vals spelen. En daarmee gaat deze affaire over veel meer dan een bonnetje of over een oude, foute deal. Daarmee gaat hij over de integriteit van de overheid. Teeven en Opstelten hebben hun eigen val in gang gezet. Ze hebben samen met het departement een affaire gecreëerd die meerdere mensen hun baan of positie heeft gekost en die hun eigen partij en diverse partijprominenten voor schut heeft gezet. Maar ze hebben daarmee vooral de rechtsstaat en het departement dat juist over die rechtsstaat moet waken, beschadigd. Door consequent vals te spelen. De onvoorwaardelijke steun die ze daarbij kregen van partijgenoten als minister Schippers en premier Rutte maakt de affaire nog groter. Schippers met haar complottheorie en Rutte die zelfs afgelopen januari nog terugblikkend zei: ‘Wat ik belangrijk vond, was dat er een indruk bestond dat wij dingen hadden toegedekt. Dat is gewoon niet zo. Wij hebben nergens geprobeerd om dingen niet te vertellen.’ Is dat bluf; liegen; vals spelen; of gewoon alle drie?

Of neem Rutte’s uitspraken waarin hij het voor Teeven opneemt, omdat die tenminste de ‘klootzakken’ aanpakt. Het maakt blijkbaar niet uit dat daarbij de Belastingdienst; het college van procureurs-generaal; de minister; rechterlijke uitspraken; en de wet geschoffeerd worden. Nog even buiten beschouwing latend dat de ‘klootzak’ in deze kwestie niet werd aangepakt maar miljoenen rijker gemaakt.

Toch kijkt Rutte recht in de camera en zegt: ‘We need people like Fred Teeven’.

Het is een poging tot beeldvorming, maar niet meer dan holle retoriek. Want wat we echt nodig hebben, is een overheid die niet vals speelt.

Zolang dat wel gebeurt, blijven er hopelijk televisie- en krantenredacties die tijd en geld investeren in onderzoeksjournalistiek.

Haan schreef dit artikel half januari. Zijn recente onthulling, van 25 januari, over een mogelijke ‘doofpot’, is in dit stuk niet meegenomen.