Met de overheid de leugen bestrijden? Ik dacht het niet

In het artikel werd verwezen naar de stelselmatige Russische desinformatie rond de MH17 en het valse bericht van een verkrachting van een Russisch meisje in Duitsland door vluchtelingen, waarmee interne tegenstellingen werden aangewakkerd en de democratie doelbewust wordt ondermijnd.

Zijn voorgestelde remedie: media en overheid moeten meer samenwerken in de bestrijding daarvan, door duidelijker aan te geven of een bericht betrouwbaar en afdoende gecheckt is.

Tsja. Het serieuze deel van de pers doet dat al, tot in den treure. Diverse kranten beschikken zelfs over een aparte vaste fact-check-rubriek, om boude beweringen op hun juistheid te toetsen. Maar het punt is nu net dat een deel van de bevolking, toegankelijk voor complottheorieën op het internet, die serieuze media inmiddels bij voorbaat niet meer gelooft en als een deel van een (internationaal) samenzweringskartel tegen ‘de gewone man’ beschouwt. In die opvatting wordt zij geschraagd door sommige nieuwe media en sommige nieuwe politici, die juist aan die strijd hun electorale steun ontlenen.
 
En inderdaad: omdat de haat jegens de eigen elite in die kring zo groot is, worden Russische sprookjes over de MH17 gretig door Thierry Baudet en dito over verkrachtingen niet minder gretig door Geert Wilders geloofd. Precies omdat zij de ontkenning van dat fakenieuws als leugenachtig betitelen, en als een bewijs temeer van een geheim Eurabië-in-aanbouw, of van oikofobie, om de dure pseudo-intellectuele terminologie van onze beginnende pianist-politicus te hanteren.

Korreltje zout
In het verwrongen wereldbeeld dat daaraan ten grondslag ligt, schuilt zeker een probleem, maar dat valt door de plechtige verklaring van een regeringsfunctionaris of hoofdredacteur dat wat zij meedelen ditmaal écht waar is, niet te verhelpen. Ooit zo iemand horen meedelen dat de net verschafte informatie ditmaal met een korreltje zout genomen moet worden omdat zij eigenlijk op niets berust?

En juist in die bepleite nauwe samenwerking tussen pers en overheid schuilt voor een democratie, waar de pers de overheid nu net kritisch moet controleren, een fundamenteel probleem. Nauwe samenwerking tussen pers en overheid: dat past toch meer bij halve en hele dictaturen als Rusland en China; in het laatst lande hebben nu ook scholen en universiteiten van hogerhand de aanmaning gekregen zich toch wat stricter aan de officiële waarheid te houden.

En daarbij komt, dat ook ten onzent ministers toch echt niet altijd de waarheid vertellen. Hoe altijd-betrouwbaar is bijvoorbeeld de Nederlandse overheid de afgelopen jaren gebleken, juist in die gevallen waarin nadrukkelijk die verzekering gegeven werd en wij dat toch echt op gezag van de minister moesten aannemen?

Denk aan Opstelten en de Teevendeal: als ik het zeg dan is het zo. Nu, later bleek: het was toch niet zo - en dat weten we niet dankzij voortschrijdend inzicht dan wel voortschrijdend schuldgevoel van Opstelten zelf, maar dankzij een journalist die niet bij voorbaat geloofde dat omdat Opstelten iets zei dat inderdaad zo was.
 
Bush-Blair-leugens
Of neem Balkenende en de Bush-Blair-leugens over de toch echt acuut gevaarlijke massavernietigingswapens van Irak. Met de kennis van nu zouden we er anders tegenaan kijken, zo heette het van zijn kant na de publicatie van het rapport van de commissie-Davids, waarin de waarheid aan het licht kwam.

Maar uit dat rapport bleek nu juist dat de kennis van nu in feite ook gewoon al de kennis van toen was, maar die kennis toen alleen het kabinet politiek niet zo van pas kwam. Zoiets ondermijnt het vertrouwen in de eerlijkheid van de eigen overheid, ook in die gevallen dat zij wel de waarheid aan haar kant zou hebben - die best talrijker zullen zijn dan in het geval van het Kremlin (of het Witte Huis vóór Trump) - meer dan Poetin of Baudet ooit op eigen kracht zal lukken.

A propos, hoe zit het nu met de eerlijkheid van het semi-overheidsbedrijf dat gedurende vele jaren van ontkenning de Groningse bevolking met aardbevingen terroriseert? Nu ook in Drenthe huizen beginnen te scheuren, komt de NAM weer met de standaardverklaring die zij al decennia onder het goedkeurend oog van het ministerie van Economische Zaken hanteert: het ligt niet aan ons. Zou zij daarbij ook het waarheidsvinkje durven plaatsen waar Rietdijk zoveel van verwacht?
 
Ontwapenend is, in historisch perspectief, het idee dat er met de productie van fakenieuws iets nieuws onder de zon zou zijn. Desinformatie: de hele propaganda-oorlog die de Koude Oorlog óók was, stoelde voor een respectabel deel op de hoop zo verdeeldheid te zaaien, en de westerse bondgenoten van Nederland zijn derhalve toen evenmin in hun eerste leugentje-om-bestwil gestikt.

Als - en dat is in een democratie niet minder onvermijdelijk (of misschien zelfs wel nog harder nodig) dan in een dictatuur - de bevolking voor een internationale confrontatie gewonnen moet worden, wordt de tegenstander bewust met onwaarheden zwart gemaakt.
 
In de Eerste en Tweede Wereldoorlog hebben zich de westerse mogendheden eveneens regelmatig aan de verspreiding van verzonnen gruwelverhalen bezondigd. En al Willem van Oranje schoof Alva het nodige in de schoenen om de Nederlanders tegen de Spanjaarden op te hitsen. Caesars De bello gallico? Niet bepaald propagandavrij. Kortom: overheidsfictie is oeroud, en dat maakt een zeker wantrouwen jegens elke autoriteit die zegt ‘dat het zo is omdat ik dat zeg’ gezond.