Factchecken redt de democratie niet

Net als Amerikaanse media intensief doen. Leers: ‘Dan weten nieuwsconsumenten zich in ieder geval juist geïnformeerd.’

Was het maar zo! Op de eerste plaats: Amerikaanse media hebben Donald Trump ontmaskerd als meest leugenachtige en meest valse Republikeinse kandidaat ooit. Toch kozen de ‘nieuwsconsumenten’ hem. Clinton is neergezet als vrouw met een ‘moeizame relatie met de waarheid’. Zij is de populairste Democraat. Conclusie dus: degene die het meeste liegt, wordt president.

De heer Leers gaat ervan uit dat feiten in traditionele media meningen en stemgedrag van ‘de nieuwsconsument’ bepalen. De praktijk leert dat die 50 procent antistemmers zich niet laten kisten door weerlegde leugens, en de rest wellicht evenmin. Om de volgende redenen:
1. ‘Nieuwsconsumenten’ bepalen zelf wat ze prettig vinden. Wij journalisten denken vanuit aanbod: onze uitzendingen en artikelen bepalen het gedachtengoed. Reclamemensen beseffen veel beter het werkelijke effect van boodschappen dan journalisten; hersenen staan open voor welgevallige impulsen en trekken verdedigingslinies op tegen ongewenst nieuws.
2. Voor verongelijkte en verontwaardigde mensen is de leugen een prettiger bondgenoot dan ‘de waarheid’. Die laatste is bovendien te complex voor velen. De gecheckte feiten moeten passen in het frame van je kijkers, die bevestiging veel aangenamer vinden dan tegenspraak.
3. Leugens weerleggen vindt voornamelijk plaats door de elite van journalisten die voor hoog opgeleiden uitzendt en schrijft. Een groot deel van de bevolking bereiken we als journalisten niet of nauwelijks meer. Jan Roos is hun man, niet de brave factchecker.
4. Het verongelijkte smaldeel wordt een handje geholpen door tabloids als Daily Mail, waarvan de berichtgeving wordt versterkt door het rondpompen van leugens op de zogenaamde sociale media. Vermeende waarheden stutten zo gevoelens van onbehagen, per definitie ‘reëel’, zelfs als ze ongegrond zijn. Zo liep er een rechte lijn van ‘Wir schaffen das’ naar Brexit, na een ‘invasie van Polen’.

Kortom, er schijnt nogal wat licht tussen gelijk hebben en gelijk krijgen. Vertrouw niet te veel op de waarheid. Zo schrijf ik ook soms voor een Nederlandse opiniesite met rabiate meningen. ‘Collega’s’ wijzen op feitelijke onjuistheden ontaardde in de reactie: ‘Ik vind je een lul’. Let wel, dat was een hoofdredacteur, niet eens zijn ‘nieuwsconsument’.

Overigens zijn ook bij de gevestigde media de columnisten die zich baseren op onwelgevallige feiten dunner gezaaid dan degenen die hun – veelal voorspelbare – meningen baseren op het deel van die feiten dat hen goed uitkomt. Dat vinden wij journalisten ‘normaal’.

M’n pessimisme over waarheidsvinding spijt me. Maar ze is gebaseerd op onderzoek naar goed/fout oordelen na de Tweede Wereldoorlog, werken in communistisch Europa, bereikcijfers en sociale media. En al negen jaar Leugens.nl vullen, met bijvoorbeeld de feitencheck van Loes Reijmer.

Ik heb niet de illusie dat het wat uitmaakt tegenover de golf aan hele en halve misinformatie, inclusief prominente kletsshows en columns. Fantastische onderzoeksjournalistiek van Argos, NRC, Volkskrant, Zembla, RTL, EenVandaag, Groene etc. die gelukkig nog resteert, kan daar heus niet tegenop.

De geschiedenis heeft aldoor perioden gekend dat aan leugen meer waarde werd gehecht, of leugenaars nu dood (Goebbels, Stalin) of springlevend (Poetin, Erdogan,…) zijn. Tegenspraak delft het onderspit, en daar maakt volcontinu factchecken heus geen einde aan….