Fact-checken als gezelschapsspel

Gedachteloos had ik de tweet van een bekende gedeeld met mijn volgers: op het omslag van Time prijkt een kleurige foto van Vladimir Poetin met op de plek van de bekende dunne bovenlip de snor van Adolf Hitler in zwartwit. Ik zag er een ruw, maar niet mis te verstaan commentaar in op de man die ons zo dichtbij een wereldoorlog brengt.

Ik werd snel tot de orde geroepen door nepnieuws-speurders: dit is fake! Duh, dacht ik nog. Iedereen ziet natuurlijk dat dit digitaal geknipt en geplakt is. Maar nee, het ging erom dat het niet de echte cover van Time was, maar een pastiche gemaakt door een grafisch ontwerper, die een stap verder wilde gaan dan het Amerikaanse weekblad. Zelfs bekende fact-checksites hadden het beeld met een rood kruis gebrandmerkt. Beschaamd trok ik mijn re-tweet in. Maar ik kon me bij wijze van zelfverdediging toch niet helemaal losmaken van de vraag: Maken jullie je hier ook al druk om?

Het gênante toeval wilde dat ik juist bezig was me te verdiepen in de desinformatie over de oorlog in de Oekraïne. Ook ik heb me inmiddels ‘geschoold’ in technieken om nepnieuws te ontmaskeren. Toon mij een video van een kennelijke formatie Russisch gevechtsvliegtuigen boven Kiev en ik zeg u dat het in werkelijkheid om een oefening voor een show van de luchtmacht in 2020 gaat - een kwestie van de beelden even door de goede apps trekken.

Het schenkt voldoening. En ik blijk niet de enige. Sinds het uitbreken van de oorlog hebben journalisten en burgers zich massaal gestort op het verifiëren van de beeldenstromen op sociale media. Wie zich in het digitale gewoel mengt, kan zich een krijger in de informatie-oorlog wanen. Of het nu op Twitter, Facebook, Telegram, Instagram of TikTok is, aan elk front woedt de strijd om de waarheid. Met inzet van alle wapens die de sociale media ter beschikking stellen; ze zorgen er voor dat wij ons bezig blijven houden op hun platforms.

Het heeft soms de ongemakkelijke trekken van een puzzeltocht. De video van Vladimir Poetin op bezoek bij medewerkers van Aeroflot (5 maart) is bijvoorbeeld wereldwijd betwijfeld en binnenstebuiten gekeerd, ook door redacteuren van de Volkskrant. Wat deed hij daar midden in de oorlog? Waarom hield de grote Covid-vrezer opeens geen meters afstand meer tot mensen? Was dit fake? De met veel moeite achterhaalde gedecomprimeerde beelden werden frame-voor-frame onderzocht. Ging de hand van de president nu door de microfoon of toch erlangs? Komen de stand van de wijzers op zijn polshorloge overeen met het tijdsverloop van de opname? Weerspiegelt het theeglas in werkelijkheid een andere ruimte? Bestaan de stewardessen wel echt volgens Facebook?

Fascinerend, maar de uiteindelijke conclusie (de beelden zijn vermoedelijk echt) roept de vraag op wat het voor journalistieke zin heeft om dit tijdrovende werk te doen. Maar misschien zou je die niet stellen als de video nep was gebleken. Trouwens, is het niet altijd de moeite waard om te proberen vast te stellen wat de ware feiten zijn?

Aan de Amerikaanse politicus Hiram Johnson is de wijsheid toegeschreven dat in tijden van oorlog de waarheid het eerste slachtoffer is (1917). Sinds Trump en Covid weten wij nog beter dat zij ook in vredestijd vaak ver te zoeken is. Het nieuws, vermomd als feiten, dient vooral ter bevestiging van een mening.

In deze oorlog wordt een onvoorstelbare hoeveelheid desinformatie verspreid, bewust en onbewust. Journalisten hebben er een dagtaak aan. Er zijn inmiddels zelfs nep-factchecks van zogenaamd nepnieuws verspreid.

Eliot Higgins van onderzoekscollectief Bellingcat verzuchtte onlangs dat media beter hun tijd kunnen besteden aan het vastleggen van oorlogsmisdaden dan met het ‘ontmaskeren van Ruslands pathetische pogingen tot desinformatie die niemand serieus neemt.’ Oekraïne heeft de informatie-oorlog al lang gewonnen in het grootste deel van de wereld.

Hoe belangrijk dat ook is, de echte oorlog vindt plaats op de grond.

De verificatie van al die beelden en data heeft vooral zin als zij niet slechts losse elementen zijn maar potentiële bouwstenen van nieuwsverhalen. De moedige Oekraïners zijn met hun smartphones de eigenlijke frontverslaggevers. Zij leveren het ruwe materiaal. Het is aan journalisten om ze na zorgvuldige verificatie te smeden tot nieuws van betekenis. Daaraan gaat een vraag vooraf: wat willen we eigenlijk weten?

Verschillende media krijgen dat beter onder de knie. Recent heeft ook de NOS een kanaal geopend op sociale media om in samenwerking met burgerspeurders relevante informatie te verzamelen en te verifiëren: bron, locatie, tijdstip. Wat dat kan opleveren is bijvoorbeeld een kort item over de slag om een toegangsweg naar Kiev. De redactie vertelt een verhaal op basis van in een tijdlijn geordende beelden van burgers, verrijkt met heldere infographics en satellietbeelden.

Het blijft verschrikkelijk om te zien, maar je begrijpt tenminste wat je ziet.

Frits van Exter is voorzitter van de Raad voor de Journalistiek, maar heeft geen stem bij de beoordeling van klachten. Hij verwoordt slechts zijn eigen mening.