Check en dubbelchecken?

Lance Armstrong en Diederik Stapel bedrogen op grote schaal. Dus lagen eerst de wielervolgers onder vuur, vervolgens de wetenschapsvertolkers. De eersten kwamen er bekaaid van af ondanks hun snelle verdedigingslinie. Stapel bleek ons minder vaak voor zijn snoepwagen te hebben gespannen dan beweerd. Toch passeren er vaker even leuke als bedenkelijke ‘onderzoeksresultaten’, vooral in tenminste één van de treinkranten die ik regelmatig zie. In kwaliteitskranten moeten er regelmatig ingezonden brieven aan te pas komen om bedenkelijke methoden van voetstoots aangenomen onderzoek als CPB en SCP te bekritiseren.

Uitgangspunt van veel collega’s is dat je wetenschap grotendeels moet kunnen vertrouwen. Hans van Maanen, één van ’s lands beste journalisten, toont echter aan de lopende band ongerijmdheden in wetenschap aan, terwijl Frank van Kolfschooten een prachtboek met wetenschapsbedrog vulde.

Toegegeven, controle van wetenschap is nauwelijks te doen, met uitzondering van het echte slodderwerk. Een stuk moeilijker dan met wielrennen waar ziende blindheid heerste en David Walsh jarenlang geen wierook maar pek en veren ten deel viel. Wat is daarvan onderzocht door collega’s? Ook rechtszaken kun je moeilijk over gaan doen, maar Peter de Vries checkte ook die sector vanuit gezonde argwaan.

Soms ontstaan er volledig scheve beelden waar bijna niet meer tegenop te checken is, vaak in conflicten met een ‘goed’ en ‘kwaad’. Joris Luyendijk schreef met ‘Het zijn net mensen’ het beste Nederlandse boek over journalistieke schijn in de praktijk. Recent betoonde ook hij zich een fan van Dan Ariely, de vermaarde leugenprofessor.

Hij zei ook: “De waarheid bestaat niet!” De Code van Bordeaux, onze Tien Geboden, gebiedt echter: “Eerbied voor waarheid en voor het recht van het publiek op waarheid is de eerste plicht van de journalist”.  Over methoden om daartoe te komen laat zij zich niet uit. In dit land van talloze religietjes breidden genieten we niettemin een gedetailleerde Leidraad en een Code voor de Journalistiek. De laatste gebiedt: “De journalist controleert de feiten in zijn berichtgeving en maakt die feiten waar mogelijk controleerbaar.”

En de Leidraad: “De journalist bericht waarheidsgetrouw. Op basis van zijn informatie moeten lezers, kijkers en luisteraars zich een zo volledig mogelijk en controleerbaar beeld kunnen vormen van het nieuwsfeit waarover wordt bericht.”

Aan de andere kant van de balans lonkt onze vileinste duivel;de drang om te scoren. De zucht naar aandacht, het tweede - of eerste? - betaalmiddel in maatschappelijk verkeer, gestuwd door winst- en kijkcijferdwang. Behalve ijdelheid knagen ook de andere van de zes ondeugden bij tijd en wijle aan de noodzaak het bij de belangrijkste feiten te houden.

Echter, op juistheid checken is vaak simpelweg onmogelijk. Zo stoelt onze waarheid meer en meer op beweringen van getuigen en wie velt dan het eindoordeel? Zeker in de talloze interviews is het beeld bij voorbaat troebel, vooral als de journalist zichzelf en de lezer kietelt met de ontboezeming ‘openhartig’.

Geheugens zijn selectief, bewust en onbewust. Als bijvoorbeeld de volksdichter zijn vader in een boek de grond in boort, krijgt hij talloze interviews om het aan te dikken en de verkoop te stuwen. Maar wie onderzoekt de inhoud nog even?

Het eerste interview met “Wat ben ik toch een rotzak geweest m’n hele leven” of “Geen wezen gedraagt zich zo onuitstaanbaar als uw gesprekspartner” moet nog verschijnen.

Terug naar de vraag over controle. Wat controleren we werkelijk? Ik heb daartoe een paar dagen de grote kranten geturfd, zonder valide methodiek. De uitkomst bevestigt wat iedereen weet in dit vak: checken is geen regel. We bogen vooral)op kennis en ervaring. Die volstaan veelal.

Geloof je sporters op hun blauwe ogen en gebrekkige vocabulaire, wetenschappers vanwege hun reputatie, rapporten gezien de zelf gevalideerde methoden, het buitenlandnieuws omdat er Reuters/AP boven staat? En politici nooit omdat ze anders geen politicus waren?

Welke delen laten we domweg weg omdat het te complex is en/of niet te checken? Vinden we vervolgens de taal die volkomen eenduidig feiten verwoordt? Ik mocht een half jaar bij feitenfabriek Centraal Bureau voor de Statistiek meelopen om feiten te toetsen en vertalen. Cijfers zijn geen feiten en de vertaling zelfs zelden.

Horen we in ons metier niet meer en meer dat je ‘goeie verhalen moet vertellen’ om aandacht te trekken en vast te houden? Die ga je toch niet kapot checken, want dat is stilistisch en inhoudelijk ongewenst?

Belangrijker is wellicht nog de vraag: stelt de samenleving prijs - letterlijk - op het checken ofwel zo dicht mogelijk benaderen van de feiten? Of prefereren onze kijkers, luisteraars en lezers het amusement of op zijn minst een attractieve interpretatie? Bepalen niet Rob Hoogland, Arnon Grunberg en Jan Mulder hoe het volk feiten verwerkt?

En met de tong richting wang: mochten meningen de feiten zoetjesaan verdringen, heeft het publiek dan geen gelijk? Tenslotte zijn, om met een ex-collega te spreken, feiten “ook maar stom toeval”. Eén walvis spoelt aan, 30.000 andere doen er niet toe, tenslotte. It’s just a kiss away, it’s just a shot away. Het had net zo goed net even anders gebeurd kunnen zijn, dus is het zinloos om er zo’n halszaak van te maken met stringent checken?

Peter Olsthoorn