‘Stapel’ is geen mediacreatie
Hoogleraar sociale psychologie (UvA) Gerben van Kleef veegde op de opiniepagina van de Volkskrant schaamteloos zijn straatje van de sociale psychologie schoon door de media mede de schuld te geven van de weergaloze fraude die zijn collega Stapel pleegde. Maar media mogen een zekere betrouwbaarheid van wetenschappelijke publicaties verwachten.
‘Slodderwetenschap’ en ‘broddeljournalistiek’ gaan ongelofelijk lekker samen in één zin. Maar in het licht van de flutstudies van Diederik Stapel zijn het volstrekt onvergelijkbare grootheden.
Stapel zelf – en dat siert hem – komt daar nu in ieder geval ruiterlijk voor uit en maakt in zijn gratis te downloaden boek een uitgebreid mea culpa. Van Kleef echter verwijt de media dat Stapels ‘flutstudies’ aanvankelijk maar al te graag door de media werden gebracht in pakkende soundbites en mooie oneliners.
Ik zou Van Kleef willen vragen: waarom zouden de media dat niet doen als die onderzoeken daar aanleiding toe gaven? De resultaten waren mooi en sappig. Zouden journalisten daar beter een saai en droog stuk over maken? Of bedoelt hij eigenlijk dat, omdat het ging om sappige onderzoeksresultaten, de media achterdochtiger hadden moeten zijn?
Van Kleef volgt hier een interessante drogredenering. Nu de checks and balances in de wetenschappelijke wereld openlijk (in de media, ja) onder vuur liggen, zijn diezelfde media in zijn ogen ineens medeverantwoordelijk. Huh, maar de checks and balances in uw sector deugen toch niet? En het is dan toch ook de volledige verantwoordelijkheid van uw sector dat deze op wereldschaal ongekende fraude kon plaatsvinden.
Van Kleef redeneert alsof het Ahold-debacle – de presentatie van geflatteerde jaarcijfers die door gerenommeerde accountants in orde waren bevonden -destijds voorkomen had kunnen worden als de journalistiek die cijfers niet had geloofd en haar kolommen daar niet voor had geleend. Misschien zit daar iets in. Het is immers nooit verkeerd de handel en wandel van het grootkapitaal te volgen. Maar journalisten zijn wetenschappelijk onderzoekers noch accountants. We mogen toch in alle redelijkheid van de wetenschap verwachten dat zij haar checks and balances op orde heeft.
Het verwijt van ‘broddeljournalistiek’ in één zin met ‘slodderwetenschap’ is pure demagogie. Van Kleef sleurt de journalistiek mee in de diepe put waarin zijn eigen sector – terecht – is beland. Uit pure wanhoop krijgt de boodschapper van het nieuws een klap om de oren.
Voorzitter Pim Levelt van de gelijknamige commissie die de Stapels’ fraude onderzocht, concludeerde niet voor niets in NRC Handelsblad (28 november 2012) dat hij het ‘belangrijker dan de fraude van Stapel’ acht dat in de wetenschappelijke wereld ‘niemand aan de bel heeft getrokken over rare dingen in Stapels publicaties’. De enige juiste conclusie.
De redenering die Van Kleef (overigens in een pakkende oneliner) debiteert, was niet erg als ze alleen uit domheid voortkwam. Maar van een hoogleraar sociale psychologie kan dit niet anders worden geduid dan opzichtige sluwheid. Ongeveer zoals een politicus bij een verkeerd gevallen proefballonnetje beweert dat hij niet goed is geciteerd.
Van Kleef stelt dat journalisten van kwaliteitsmedia ernaar moeten streven gedegen onderzoek over het voetlicht te brengen in plaats van geinige effectjes zonder theoretische fundering of maatschappelijke relevantie.
Ik zou het willen omdraaien: universiteiten zouden ernaar moeten streven gedegen onderzoek over het voetlicht te brengen in plaats van met geinige effectjes zonder theoretische fundering of maatschappelijke relevantie naar de pers te lopen. Het feit dat dit laatste mogelijk is, zegt alles over de wetenschappelijke wereld en weinig over de journalistiek.
Frans Oremus is redacteur van Villamedia magazine, vakblad voor de journalistiek
Praat mee
6 reacties
sjoerd de jong, 6 december 2012, 13:01
,,We mogen toch in alle redelijkheid van de wetenschap verwachten dat zij haar checks and balances op orde heeft”, schrijft Frans Oremus.
Nou, nee dus.
Waarom zouden “we” ook? Journalisten die ,,in alle redelijkheid’’ verwachten dat de zaken wel op orde zijn, lijken me nou niet de meest kritische beroepsbeoefenaren.
Beide kanten van deze quasi-wetenschappelijke entertainment-economie valt iets te verwijten: de aanbodkant en de vraagkant. Sommige wetenschappers - en tal van commerciële bedrijven - willen graag in de media komen met leuke actuele onderzoekjes, en een deel van de media werkt daar graag aan mee. Meenemen, dat persbericht! Altijd al gedacht ook, dat je kinderen niet dommer worden van wekelijks stofzuigen.
Het zou al helpen als elke nieuwsorganisatie een goed onderlegde wetenschapsredactie heeft (en daar gebruik van maakt), om onderzoek te beoordelen met een behoorlijke kennis van wetenschappelijke methodes en procedures. Het beruchte onderzoek naar de vleeshufter bijvoorbeeld werd gretig opgepakt door allerlei media, maar verscheen niet in kranten met een stevige wetenschapsredactie (althans, niet op de wetenschapspagina’s…).
En het zou dus ook helpen als journalisten in het algemeen iets meer afweten van statistiek, cijfers en data-analyse. Dan zouden we ook niet zo glazig hoeven kijken als een wetenschapper, of een politicus, begint over, bijvoorbeeld, het verschil tussen gemiddeld, modaal en mediaan.
AstridAmsterdam, 6 december 2012, 15:42
Tja, als iemand aan de hand van het nogal beperkt citeren van een opinie stuk in de krant het nodig vindt om deze persoon te betichten van leugens dan ben je inderdaad een stuk beter bezig (en minder demagogisch?). Om daarnaast ook nog te beweren dat deze persoon of alle sociale psychologen slecht onderzoek zou doen (op leugens.nl), terwijl hij waarschijnlijk nog nooit een onderzoek van Gerben van Kleef gelezen heeft (of in het algemeen waarschijnlijk niet ingelezen is in het onderzoek binnen de sociale psychologie), is helemaal het toppunt van kwaliteitsjournalistiek.
Gerben van Kleef geeft in zijn opiniestuk, naar mijn mening, een eerlijk en genuanceerd beeld van de rol van de media én de wetenschap in deze zaak (en dat laatste wordt door de heer Oremus nogal makkelijk genegeerd). Als wij blijkbaar niet van de journalistiek mogen verwachten dat ze hun bronnen checken (denk aan het Friso debacle), wat mogen we dan wel precies van journalisten verwachten? Het daarnaast uitgaan van het rapport van een commissie die misschien ook nog wel wat steken heeft laten vallen (zie: http://universonline.nl/2012/12/06/stroebe-rapport-stapel-rectificeren/) is ook nogal makkelijk en kort door de bocht. Om over de “eerlijke” mea culpa van dhr. Stapel nog maar te zwijgen. Ook in de kwaliteitsjournalistiek zijn de meningen daarover flink verdeeld (http://www.nrc.nl/boeken/2012/11/30/autobiografie-stapel-is-een-narcistisch-mea-culpa/). Het makkelijk scoren met geinige effectjes, sluwheid, en schaamteloos schoonvegen van het eigen straatje is dhr. Oremus blijkbaar zelf niet vreemd.
AstridAmsterdam, 6 december 2012, 16:39
@ Frans Oremus: “Huh, maar de checks and balances in uw sector deugen toch niet? En het is dan toch ook de volledige verantwoordelijkheid van uw sector dat deze op wereldschaal ongekende fraude kon plaatsvinden.” en “Van Kleef sleurt de journalistiek mee in de diepe put waarin zijn eigen sector – terecht – is beland.” Ik zou niet weten hoe men deze zin anders kan interpreteren dan dat er volgens u iets mis is met de gehele sociale psychologie. Daarnaast lijkt u zich in uw reactie op DiederikS ook niet van deze insinuatie te distantiëren. Tot slot, u baseert uw “feitelijke” mening dus op een rapport waarin de schrijvers zelf letterlijk zeggen dat zij niet in staat zijn om op basis van het onderzoek uitspraken te doen over de gehele sociale psychologie. Wat is er dan precies zo juist en feitelijk aan uw conclusie?
Olof van Joolen, 7 december 2012, 11:44
Ik kan wel een stuk in je redenering meegaan. De journalistiek moet kritisch naar wetenschappelijk onderzoek kijken, maar kan een onderzoek met bijbehorende experimenten lastig in zijn geheel overdoen. Alternatief is wel vakbroeders en zusters vragen hoe zinnig of plausibel een verhaal op hen overkomt. Kan ook al de nodige brokken schelen. Denk maar aan de pillendraaiers die onderzoek laten doen en daarmee goede sier willen maken terwijl product en onderzoek lang niet altijd onomstreden zijn.
Maar wat ik wel mis in je opinie is het element dat we als journalistiek ons moeten afvragen wat de waarde van de bewuste onderzoeken was. Vooral de sociologie wil nog weleens uitblinken in conclusies als: Ruim 90 procent van de mensen die in de regen loopt, wordt nat. Of - om een beetje in thema te blijven - de meerderheid van de vegetariërs komt niet graag bij McDonalds. Kozijnen zonder deuren om open te trappen. Zitten lezers daar wel op te wachten? Het zijn weetjes. Meer niet.
Bram Duyx, 7 december 2012, 13:36
Frans Oremus stelt dat ‘de wetenschappelijke wereld in eerste instantie zelf verantwoordelijk is voor de deugdelijkheid van naar de buitenwereld gepresenteerd onderzoek’.
Dat klopt. Maar is het niet de taak van journalisten, als waakhonden van de samenleving, om het functioneren van diverse instanties te contoleren? Als we vertrouwen in alles wat via persberichten de wereld in wordt gestuurd, hebben we geen echte journalisten meer nodig en kunnen we volstaan met de Spits of de Metro. Het is goed als een waakhond reageert als een klokkenluider een bot toewerpt; beter is het als hij er zelf op uit gaat.
Er heerst een redelijk open cultuur binnen de sociale psychologie. Discussies over onderzoekskwaliteit en methoden van onderzoek worden niet uit de weg gegaan. Veel misstanden die de commissie Levelt aankaart zijn wellicht schokkend en verwijtbaar, ze zijn zeker niet nieuw. Een journalist met verstand van zaken die op onderzoek was uitgegaan, had deze misstanden zelf kunnen achterhalen voordat de commissie Levelt zijn rapport had gepubliceerd. Sterker nog, ik ben ervan overtuigd dat als een journalist gaat poeren in een ander onderzoeksgebied, er vergelijkbare zaken boven komen. Helaas zal dat niet gebeuren voordat ook daar een ernstig fraudegeval aan het licht komt.
Voor alle duidelijkheid: de wetenschappelijke wereld is en blijft zelf verantwoordelijk voor de juiste checks and balances. Daarin ben ik het helemaal met Oremus eens. Het is alleen jammer dat hij in zijn stuk Gerben van Kleef verkeerd interpreteert. Waar Van Kleef verheugd is dat fraudepreventie binnen de wetenschap nu meer aandacht krijgt, beweert Oremus dat hij zijn straatje probeert schoon te vegen door het journaille medeverantwoordelijk te maken. Dat is pertinent onjuist. Wel probeert Van Kleef het onstane beeld van een sociale psychologie die in zijn geheel niet deugt te nuanceren. Veel gedegen, theoriegestuurd onderzoek haalt immers de media niet, en daarvoor zijn de media inderdaad medeverantwoordelijk.
Gerben van Kleef, 8 december 2012, 18:54
Frans Oremus stelt dat ik “schaamteloos het straatje van de sociale psychologie schoonveeg door de media de schuld te geven van de fraude van Diederik Stapel.” Eenieder die dat wil, kan mijn opiniestuk van 4 december nalezen en constateren dat deze aantijging volstrekt ongefundeerd is. Nergens beweer ik dat Stapel een mediacreatie is.
Ik maakte in mijn bijdrage twee punten. Ten eerste beargumenteerde ik dat de sociale psychologie niet fraudegevoeliger is dan andere wetenschapsgebieden. Dit is een feit, of we dit nu leuk vinden of niet. Ten tweede constateerde ik dat met name ‘sexy’ studies de weg vinden naar de media. Ik riep daarom wetenschappers en journalisten op meer aandacht te besteden aan gedegen onderzoek.
In plaats van mee te denken over een oplossing, kiest Oremus voor een stijlloze aanval ad hominem. Ik zou een demagoog zijn en dom – of sluw, dat staat nog te bezien. Je zou verwachten dat iemand die dergelijke taal bezigt (een journalist nog wel), het stuk waarop hij reageert op zijn minst goed heeft gelezen. Niet dus. Oremus claimt dat hij mijn betoog “omdraait” als hij stelt dat universiteiten ernaar moeten streven gedegen onderzoek over het voetlicht te brengen. Laat dat nu precies zijn waar ik ook toe opriep in mijn artikel: “Onderzoekers zouden het als hun verantwoordelijkheid moeten zien om juist de conclusies uit hun gedegen, langlopende onderzoeksprogramma’s over wezenlijke onderwerpen via de media met het grote publiek te delen.”
De misplaatste reactie van Oremus onderstreept slechts mijn oproep tot nuance, reflectie en samenwerking.