Wie betaalt bepaalt, ook in de media

De laatste tien jaar bevindt persvrijheid zich wereldwijd een dramatische neerwaartse spiraal. Volgens het Freedom of the Press rapport 2014 van Freedom House, leven maar een op de zeven mensen in een land waar media eerlijk verslag doen over belangrijke gebeurtenissen, waar journalisten kunnen werken zonder angst voor geweld en onderdrukking en waar de staat zich niet met hun werk bemoeit.

Veel vaker presenteren de media eenzijdig de zienswijze van de machthebbers en worden andere kanten van het verhaal weggelaten of vervormd. Zelfs in de vrijere landen is verslaggeving van het nieuws steeds vaker gepolariseerd en partijdig.

Het is wrang dat in een tijdperk waarin online steeds meer informatiebronnen beschikbaar zijn, de media zelf steeds ernstiger beperkt worden en steeds minder professioneel journalistiek werk zijn gaan doen.

De oorzaken van deze verontrustende staat van persvrijheid zijn talrijk en divers. Maar een van de belangrijkste – vaak verhulde en minder tot de verbeelding sprekende oorzaak – is te vinden in de eigendomsverhoudingen van de media. De eigenaren van mediabedrijven en -conglomeraties zijn steeds vaker verantwoordelijk voor gekleurde, onprofessionele journalistiek en in extreme gevallen propaganda.

1. Vriendjes van het regime in Rusland
Het meest bekende en meest gevaarlijke voorbeeld hiervan is het ‘controlled business’ model zoals we die zien in Rusland. De eigenaars van de media zijn een combinatie van aan de staat gelieerde bedrijven en vriendjes van het regime. In Rusland heeft de staat direct of indirect via gecontroleerde stromannen de belangrijkste nationale televisiestations, radiostations, kranten en nieuwsdiensten in handen.
In het ergste geval stellen de eigenaars samen het regime in staat om een gecentraliseerde informatiestrategie te maken, dat in feite een moderne vorm van propaganda is, waarbij alle belangrijke media in hetzelfde vocabulaire gebruiken, dezelfde vijanden aanwijzen, en allemaal op dezelfde wijze de acties van het regime uitleggen en verdedigen. Dit is een veel overtuigender en effectievere vorm van propaganda dan de muffe, zich herhalende methodes uit het verleden.

2. Angst vermengd met politieke ambities in Mexico en Egypte
Een tweede voorbeeld zijn de media eigenaren die - gestuurd door angst of verleid door politieke ambities - hun journalisten niet steunen en niet beschermen. We zien hier voorbeelden van in Mexico, waar drugsbendes en corrupte officials niet alleen bepalen hoe er over een gebeurtenis wordt bericht,maar ook de macht hebben om journalisten te laten zwijgen. Een ander voorbeeld zien we in Egypte, waar, ondanks de explosie van nieuwe publicaties en media, mediabazen wedijveren over wie het trouwste supporter is van de machthebber, wie het dan ook mag zijn, moslimbroeder of legerleider.

3 Media als onderdeel van de business in Turkije
Een derde eigendomsmodel is de verticaal georganiseerde zakenconglomeratie die zowel mediabedrijven als andere bedrijven omvatten. Deze grote zakenimperia hebben geen enkele affiniteit met journalistieke principes, ze zijn slechts geïnteresseerd in winst maken en de mediatak van hun conglomeratie staat in dienst van het grotere geheel.

Vooral in een omgeving waar politieke leiders economische regelingen gebruiken als drukmiddel om media aandacht te beïnvloeden, is het conglomeratie model erg gevoelig voor intimidatie. Een indrukwekkend voorbeeld van dit fenomeen zien we in Turkije, waar persvrijheid is verslechterd ondanks het overweldigende aanbod van kranten en televisiestations.

In Turkije zijn de media in handen van een paar private holdings die druk uitoefenen op redacteurs en journalisten om niet te berichten over dingen die de zakelijke belangen kunnen schaden, zoals kritiek op de regering of op mogelijke adverteerders. Inmiddels is dit model zo ver ontwikkeld dat in het laatste Freedom House report Turkije aanmerkt als “niet vrij.”

4. Polemiseren voor kijkcijfers in het Westen
Maar er zijn ook zorgen in de democratieën waar journalisten wel beschermd worden in de wet en waar inmenging door de politiek niet veel voorkomt. In de Verenigde Staten zijn de grote televisiestations gedomineerd door het zakenconglomeratie model. Tegelijkertijd is er een explosie aan internet media start ups, polemische blogs en zeer ongenuanceerde talkshows op de radio.

Het resultaat is een gelaagd en onevenwichtig informatieaanbod. Voor een kleine elite, die de tijd en de kennis heeft, biedt deze mediaomgeving een geweldige variatie aan hoogwaardige nieuwsbronnen. Maar voor de rest van de mensen is wat doorgaat voor journalistiek vaak niet veel meer dan hysterische polemiek vermengd met de sensationele berichten van het niveau van de roddelbladen.

Voor de duidelijkheid: in de democratische wereld is er erkenning en aandacht voor het feit dat mediavrijheid onder druk staat. Op internet vind je goede nieuwssites en sommige kranten slagen er in om een nieuw business model te ontwikkelen dat in het hedendaagse medialandschap financiëlestabiliteit garandeert.

Maar helaas, de ruimte voor zelfreflectie en kritisch commentaar is gestaag aan het krimpen in de wereld’s autoritaire staten. Dmitry Kiselyov, de informatiestrateeg van de Russische regering, vroeg zichzelf recentelijk hardop af waarom in de democratieën het woord propaganda toch zo’n negatieve connotatie had.

Dat iemand met Kiselyov’s invloed staatspropaganda verdedigt, een paar decennia na Goebbels en Stalin, toont aan dat er nog veel werk te doen is om vrijheid van meningsuiting en eerlijke journalistiek te promoten en beschermen.

Leon Willems is directeur van Free Press Unlimited. Arch Puddington is vice president onderzoek bij Freedom House.