Wat te doen in geval van juridische nood?

Is de juridische druk toegenomen?
Jurian van Groenendaal, advocaat bij Boekx: ‘Partijen met genoeg geld zetten juridische druk strategisch in. Ze proberen de journalist er alleen voor op te laten draaien en tenminste te intimideren. In de hoop dat hij afhaakt. Voor ons kan dat een reden zijn om iemand juist wel bij te staan.’
Adjunct-hoofdredacteur van de Volkskrant, Pieter Klok: ‘De druk is iets toegenomen. Sommige bedrijven grijpen snel naar de mogelijkheid van procedures, maar het zijn uitzonderingen. De meeste partijen kiezen net als wij voor overleg bij frictie en dreigen niet zo snel. Problematisch is wel dat sommigen wederhoor weigeren, zoals Pretium.’ ‘

Eric Smit van Follow the Money: ‘We hebben net een heftig gevecht achter de rug met Andries de Boer, inmiddels oud-CDA raadslid te Noordwijk, die procedeerde tegen onze afnemers Trouw en Altijd Wat. In kort geding gingen we volledig onderuit en Trouw moest rectificeren, maar het hoger beroep wonnen we eclatant. Dat kost je anderhalf jaar veel tijd, inspanning en mentale druk.’
Oud-journalist Alexander Nijeboer, die vanwege rechtszaken van Defensie tegen zijn boek ‘Een man tegen de staat’ over klokkenluider Fred Spijkers in 2007 zijn huis moest verkopen: ‘Ik zie geen onderscheid tussen de intimidatie waarmee Defensie mij toen behandelde met puur op de man gerichte bodemprocedures en het regime-Poetin. Sindsdien is het erger geworden, want freelancers staan veel te zwak tegenover de onbeperkte budgetten voor juridische intimidatie van overheden en bedrijven.’

Hoe voorkom je juridisch gelazer?
Smit: ‘Vooral niemand in de hoek drukken zonder afdoende onderbouwing. Het gaat om goede journalistiek, om de koele feiten en niet om jouw mening daarover. Inkleuring laat je aan betrokkenen over; jij noemt hen nooit een “klootzak”, dat doet de lezer of kijker.’

Nijeboer: ‘Met de kennis van nu zou ik alles zeker anders hebben geformuleerd. Ik ging er veel te hard in met termen als “groeneboordencriminaliteit”.’

Van Groenendaal: ‘Als je onderzoeksjournalistiek publiceert, onthoud je bij twijfel van strafrechtelijke kwalificaties. Zeg niet “fraude”, “bedrog” maar “misleiding”; geen “dubieuze” maar “discutabele facturen”. Dat nuanceverschil tussen waardeoordelen en harde beschuldigingen is heel belangrijk.’

Klok: ‘We bieden steeds meer ruimte voor weerwoord wat de druk beperkt. Zoals pas met een Blijfhuis in Heemskerk, met vurige communicatie vóór publicatie. Meestal stellen we een verhaal bij als daar noodzaak voor is. Daarmee voorkom je rechtszaken.’
 
Leidt dreigen met rechtszaken tot inbinden?
Klok: ‘Wij worden doorgaans strijdlustiger van dreiging met rechtszaken. We hadden een grote zaak met de directeur van de Theater­school die in kort geding een publicatie wilde tegenhouden. Dat was zwaar en kostte veel geld. We wonnen, waardoor je weet dat je in principe je werk goed hebt gedaan. Bovendien wordt ook door Frits Campagne (directeur Persgroep Nederland, red.) uitgedragen dat procedures voeren je scherp houdt. Er is geen enkele druk om ons in te houden. Persgroep-titels zijn niet gebonden aan een juridisch budget.’

Van Groenendaal: ‘Een journalist moet niet zomaar op z’n rug gaan liggen als je een sterke zaak hebt. Dan word je gegijzeld en kun je niet meer onthullen. Je hoeft je als journalist niet in te houden. Rechters hebben oog voor goed journalistiek werk en het chilling effect. Schadevergoedingen zijn hier lang niet zo hoog als in Engeland.’

Smit: ‘Met Nina Storms (destijds Nina Brink, red.) begon de druk met een beslaglegging. Dat hakte erin. Het had een enorme invloed op de huiselijke sfeer. Gelukkig was m’n vrouw even strijdvaardig. Het is mentaal slopend om je te moeten verdedigen. Ik dacht, als ik hiervoor buig, wat ben ik dan nog waard als journalist. Je moet moedig zijn en voor de duvel niet bang. Anders ga je buigen.’
 
Heeft het zin vooraf al een advocaat te laten meekijken?
Klok: ‘Gevoelige producties gaan vaak eerst langs de juridisch adviseur. Dit gebeurt zo’n één tot twee keer per maand. Een jurist kent de valkuilen en jurisprudentie dus dat biedt je wat meer zekerheid.’

Christien Wildeman, advocaat mediazaken van Kennedy van der Laan: ‘Het kan goed zijn om voor publicatie een advocaat te laten meekijken. Een journalist kan er zo diep inzitten dat hij de valkuilen over het hoofd ziet. Een iets andere woordkeuze kan je al aanzienlijk minder kwetsbaar maken.’

Smit: ‘Ik heb nog nooit een stuk van tevoren aan een advocaat voorgelegd, en dat zal ik ook nooit doen.’

Waar let een rechter op bij de beoordeling van een zaak?
Van Groenendaal: ‘De bewijslast ligt voor een journalist niet zo zwaar als voor een officier in een strafzaak. De beweringen moeten steun vinden in de feiten. Je moet bedacht zijn op ontlastende feiten. Dat is het spel, daarover gaan onze zaken.’

Wildeman: ‘Gegronde kritische rapportages en artikelen met wederhoor zijn beter dan maar een beetje linksom en rechtsom schrijven uit angst voor represailles. Er zijn de laatste jaren hele duidelijke uitspraken over de boodschappers­functie van de pers. In principe hebben media veel ruimte bronnen te citeren zonder dat zij daarmee direct zelf verantwoordelijk worden voor de uitlatingen van die bronnen. Met louter anonieme bronnen ben je veel kwetsbaarder. Alleen vertrouwen op het woord van de journalist is een lastig verhaal voor een rechter.’

Hoe bereid je je voor op een rechtszaak?
Nijeboer: ‘Ik was buitengewoon naïef en juridisch totaal onvoorbereid. Ik was inhoudelijk heel ambitieus en voor de rest had ik nergens oog voor. Toen de eerste deurwaarder aanklopte had ik nog 48 uur en niet eens een advocaat. Dan sta je al met 10-0 achter.’

Wildeman: ‘Goed documenteren van je werk is belangrijk. Mail, afspraken, aantekeningen, opnames etc. moet je paraat hebben. Sommige journalisten hebben er moeite mee zo’n dossier op te hoesten.’

Hoe kunnen freelancers zich indekken tegen juridische kosten?
Smit: ‘Het publicerende medium, uitgever en hoofdredactie, zijn juridisch aansprakelijk. Wij zijn dat als leverancier ook, maar financieel hebben we gelukkig nooit problemen gehad. Het zou gek zijn als een kwaliteitskrant als Trouw FTM-artikelen publiceert en geen juridische kosten wil dragen. Bij mijn boek lag dat anders. Mijn procedures met Brink hebben meer dan een ton gekost. Dat ging via crowdfunding, via de Stichting Muckracker. Privé had ik het niet kunnen ophoesten.’

Wildeman: ‘Uitgeverijen dragen kosten van een zaak en zijn soms verzekerd, maar freelancers en kleine weblogs zonder dekking van een uitgeverij zijn kwetsbaar. Gelukkig staan uitgevers en titels ook meestal in voor de kosten van procedures van freelancers.’

Nijeboer: ‘De rechtszaken hebben me destijds tegen de 60.000 euro gekost. De NVJ heeft de helft betaald en daar ben ik Thomas Bruning erg dankbaar voor. Mijn uitgever Papieren Tijger had ook weinig middelen. Dus ik moest het spaargeld van m’n partner aanspreken en ons huis verkopen. Reden genoeg om het bijltje erbij neer te gooien.’

Worden stukken geweigerd vanwege een juridisch risico?
Klok: ‘Nee, sterker nog, we voelen ons alleen maar uitgedaagd door dreigende rechtszaken. Dan ligt het blijkbaar gevoelig en dat prikkelt ons. Onderzoeksjournalistiek met freelancers is lastiger. Als je de onderzoeker niet goed kent, is het moeilijker zijn werk goed te beoordelen. Je moet elkaar 100 procent kunnen vertrouwen. Dat is de eerste afweging, niet de kosten. Neem de zaak van de afhandeling van Joodse genoegdoening die freelancer Sjors van Beek voor ons onderzocht. De hoofdrolspeler dreigde met een zaak, maar wij hebben gepubliceerd.’

Smit: ‘We hebben nooit onderwerpen laten liggen vanwege het juridische risico. Maar als je zeker weet dat er claims komen, moet je wel afwegen of het smerig gevecht opweegt tegen je onthullingen. Dan zijn er ook weinig media die je producties willen publiceren.’