Voorlichters in de ban

Het leger van woordvoerders in overheidsdienst groeit als kool. Maar ook de kritiek daarop. Sjuul Paradijs, hoofdredacteur van De Telegraaf, nam eind november op een congres van de Vereniging van Europese Journalisten in Maastricht stevig stelling. Paradijs wil dat het budget voor voorlichters wordt gehalveerd en daarmee ook het aantal voorlichters. De vrije nieuwsgaring staat onder druk door al die voorlichters, vindt hij.

Paradijs: ‘Journalisten wordt het werken belet door een cordon van voorlichters, woordvoerders en spindoctors. Aan de andere kant worden door diezelfde overheid al jaren goede journalisten weggekocht met hogere salarissen en betere arbeidsvoorwaarden.’

De hoofdredacteur van De Telegraaf ziet vooral nadelen bij het alsmaar uitdijende aantal voorlichters. ‘Als er dan een keer iets tussen de vingers van de voorlichters doorglipt in die streng door de overheid gecontroleerde omgeving stort de hele pers er op en daardoor krijg je hypes. Hypes vormen de enige vrije nieuwsgaring die nog over is, door het cordon voorlichters van deelraden tot en met Europa. De overheid begint tegenwoordig al naar buiten te communiceren voordat er besluiten zijn genomen. Dat is pure propaganda’.

Nu de overheid door de economische crisis aan de vooravond staat van een bezuinigingsoperatie van 35 miljard euro, kan wat Paradijs betreft op het aantal voorlichters meer worden gekort dan de 20 procent die het kabinet op diverse beleidsterreinen zoekt. Paradijs staat niet alleen in zijn mening. In zijn boek ‘De Communicatieoorlog’ beschrijft Frits Bloemendaal de ongelijke strijd tussen overheid en media. Daar waar het aantal voorlichters groeit, lukt het journalisten steeds minder zich daar tegen te weer te stellen. De Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers, die op verzoek van minister Plasterk eerder dit jaar de innovatie en toekomst van de pers onderzocht, schrijft in haar eindrapport: ‘De commissie constateert dat de overheid op alle bestuursniveaus een steeds groter wordend leger van communicatiefunctionarissen op de been brengt om de toegang tot nieuwsbronnen te beheren.’

Deze geconstateerde tegenstelling tussen de krimpende journalistieke capaciteit en het groeiend leger van publiekgefinancierde communicatieprofessionals zet volgens de commissie de waakhonden van de democratie op termijn op een onaanvaardbare achterstand. De commissie wil daarom ‘uitdrukkelijk het functioneren van de enorme capaciteit aan communicatiefunctionarissen gericht op beïnvloeding van de journalistiek ter discussie stellen.’

Maar de overheid doet meer niet goed, stelt de commissie Brinkman. Door steeds minder te adverteren in lokale en regionale media ondergraven de gemeentelijke en provinciale overheden ook nog eens de economische positie van de media.

In politiek Den Haag klinkt inmiddels ook de roep het voorlichterkorps een kopje kleiner te maken. VVD, PVV en SP dienden maandag 30 december een motie in om, aansluitend bij het rapport van de commissie Brinkman, het aantal voorlichters terug te brengen. Plasterk zou het goede voorbeeld moeten geven door een kwart van zijn voorlichters in te leveren.

Het CDA laat in het midden of het de motie zal steunen, ook al is CDA-Kamerlid Joop Atsma het inhoudelijk eens met de indieners. Atsma zegt dat de gestuurde voorlichting van de overheid de vrije pers uitholt. Ook heeft hij er bezwaar tegen dat de overheid – minister Plasterk incluis – goede journalisten wegkaapt bij de media, waardoor de media een nog zwakkere positie krijgen. Het aantal voorlichters zou met een kwart moeten verminderen en Atsma gaat daar op toezien. Plasterk moet hierin het voortouw nemen, vindt Atsma, aangezien hij opdrachtgever is van de commissie- Brinkman die inkrimping van het aantal voorlichters adviseert.

Minister Plasterk reageerde in de Kamer afwijzend op de motie en verwees de kwestie door naar de minister-president die verantwoordelijk is voor het voorlichtingsapparaat. Ook nam hij het ietwat ongelukkig op voor de voorlichters door op te merken: ‘Ze doen ook goede dingen. Ze gaan mee op werkbezoek en nemen bijvoorbeeld visitekaartjes aan.’

Volgens Jeroen Sprenger, directeur overheidscommunicatie Nieuwe Stijl, heeft de Kamer niets te klagen. ‘In 2006 en 2007 had het Rijk 800 fte in dienst op zijn communicatieafdelingen. Eind dit jaar zijn dit er 700 en eind 2010 moeten het er 600 zijn.’ Een vermindering van een kwart dus. Sprenger: ‘In die zin is de roep om inkrimping achterhaald.’

De journalistiek huilt krokodillentranen, vindt voorzitter Rijk van Ark van de beroepsvereniging voor communicatieprofessionals Logeion. ‘Het aantal media en journalisten is – mede door de groei van journalistieke websites – eveneens flink toegenomen. En al die journalisten eisen steeds sneller antwoord.’ Van Ark onderkent dat overheidscommunicatie best efficiënter kan. ‘In Rotterdam is ervoor gekozen het aantal communicatieprofessionals te beperken tot een vaste groep die je sowieso nodig hebt: woordvoerders en strategisch adviseurs. Indien nodig huren we flexibele professionals in.’

Soms moet je ook even niet communiceren als dat niet nodig is, vindt Van Ark. ‘Het Rijk zou hetzelfde kunnen doen. Je kunt ervoor kiezen een campagne te wijden aan het rekeningrijden. Maar je kunt ook zeggen: laat de pers het maar doen.’ Volgens Van Ark is het een misverstand dat het totale bedrag dat de overheid aan communicatie uitgeeft uitsluitend naar perswoordvoerders zou gaan. Een groot deel wordt besteed aan dienstverlening via het internet. Veel van de communicatie tussen overheden en burgers speelt zich hier af.’

Ook geven politici volgens hem een nogal dubbel signaal af. ‘De politici die nu roepen dat het aantal voorlichters moet worden ingekrompen, klagen op een ander moment dat de communicatie van de overheid drastisch moet verbeteren.’ 

Wallage versus Paradijs

De Commissie Toekomst Overheidscommunicatie, onder voorzitterschap van Jacques Wallage, concludeerde in 2001 dat de overheid veel meer moest investeren in communicatie. Ten eerste omdat de elektronische middelen (internet en sms) hiertoe sinds kort voorhanden waren. Maar ook omdat de kranten basale informatie die ze vroeger verschaften (bijvoorbeeld de jaarlijks verhoging van de huursubsidie) niet meer automatisch publiceerden. Wallage adviseerde daarnaast te breken met de traditie dat beleid pas mag worden uitgevent als de Kamer akkoord is gegaan. Om het maatschappelijk debat optimaal te laten plaatsvinden stelde hij dat overheden ook niet-aanvaard beleid voor het voetlicht moesten gaan brengen. Het gevolg hiervan was dat het aantal communicatieprofessionals bij de rijksoverheid vanaf dat moment stevig groeide.

Sjuul Paradijs noemde dit destijds – als Haags verslaggever – al ‘propaganda’. Ook bond hij in deze periode de strijd aan met voorlichters als voorzitter van de ‘commissie Paradijs’. Deze commissie bestond uit Haagse voorlichters en journalisten en had als doel de communicatie tussen de twee beroepsgroepen te verbeteren. Speerpunt vormde een proef waarbij het autoriseren van politieke interviews een jaar lang in de ban werd gedaan. De proef mislukte jammerlijk.