Voorlichter als veredelde zoekmachine

Voorlichters zijn, zo heb ik ontdekt, heel handig als veredelde zoekmachine, niet meer en niet minder. Je zoekt een brief van B&W aan de gemeenteraad? De voorlichter wijst de weg. Een persbericht van het Openbaar Ministerie?  Het wordt per omgaande gemaild. Voor de rest moet je niet teveel van voorlichters verwachten. Ze zullen je niet snel uit eigen hand een nieuwtje vertellen en als ze dat al doen is het maar de vraag voor welk karretje je gespannen wordt. En zeker, als je een interview hebt gehouden willen ze zich graag met de uiteindelijke publicatie bemoeien. Wat dat laatste betreft is het een interessante vraag of voorlichters nu uit zichzelf steeds bemoeizuchtiger worden, of dat wij als journalisten dat met slordige berichtgeving over ons af hebben geroepen.

Volgens de gangbare opvatting zijn journalisten en voorlichters elkaar natuurlijke tegenstanders. En volgens de cijfers komen er van die laatste soort, dus van de voorlichters, meer en meer.
Mirjam Prenger en Frank van Vree becijferden in 2003 al in hun boekje schuivende grenzen dat er in dat jaar al een leger van 55 duizend communicatiemedewerkers tegenover zo’n 13.000 journalisten stond. Dat betekent: op elke journalist zo’n vier communicatietypes. En dat wordt alleen nog maar erger, jaarlijks studeren er drie keer zoveel communicatiemedewerkers af dan journalisten. 

Zelfs de hoofdredacteur van de Telegraaf, Sjuul Paradijs, toch niet echt een vertegenwoordiger van de Linkse Kerk wordt dat te gortig. Ik citeer: ‘Journalisten wordt het werken belet door een cordon van voorlichters, woordvoerders en spindokters. Aan de andere kant worden door diezelfde overheid al jaren goede journalisten weggekocht met hogere salarissen en betere arbeidsvoorwaarden.’  Aldus Paradijs in De Journalist van december 2009.

En ook Elco Brinkman, opsteller van het vorig jaar verschenen rapport over de toekomst van de pers sprak bij de presentatie van dat rapport over ‘een steeds groter leger van communicatiefunctionarissen om de toegang tot nieuwsbronnen te beheren’.
Dat is voorwaar geen opwekkend beeld: de journalist als willoos slachtoffer van een leger voorlichters dat de pers laat schrijven wat de overheid wil. De heroïsche waakhond delft het onderspit, de waakhond die onschadelijk is gemaakt door een leger voorlichters, tegen z’n wil is ingespoten met het propagandavirus van de overheid en verworden tot een schoothond.

Maar, denk ik dan: wordt het werken ons nu belet, of laten we ons beletten ons werk te doen. Worden we beïnvloed of laten we ons beïnvloeden?
Laten we eens op de stoel van de bestuurder gaan zitten.  Stel je bent burgemeester van Gouda. En de gehele Nederlandse pers reist af naar jouw gemeente omdat jonge Marokkanen er naar believen buschauffeurs terroriseren. Ook al blijkt daar niet veel van te kloppen, en is de nuance in de berichtgeving al snel zoek. Als gemeente blijf je met de ellende achter.  Dan huur je als burgemeester een slimme voorlichter in om het leed te verzachten. Lees naar believen voor Gouda ook Ede of Culemborg, en je hebt er weer twee voorlichters erbij.

Ander voorbeeld: stel je bent minister Ella Vogelaar. Je stuntelt een keer voor de camera van GeenStijl en je kunt je carrière aan de wilgen hangen. Dan had je toch graag een goede spindoctor gehad die je had kunnen behoeden. Of je wordt als burgemeester van Amsterdam door RTL gevraagd voor een interview om harde uitspraken te doen over Marokkanen. Want RTL ziet niks in een genuanceerd verhaal, zoals inmiddels oud burgemeester Job Cohen onlangs vertelde in ons vakblad Villamedia. Na een paar van zulke ervaringen ga je als gemeente actief opzoek naar een eigen mediastrategie om dat genuanceerde verhaal wel te kunnen vertellen. Kortom: de mainstream-journalistiek is zo slordig en hijgerig geworden dat je als overheid mag hopen dat je de schade daarvan met de nodige professionele voorlichters nog enigszins kan beperken.

Ik wil niet suggereren dat als je je huiswerk maar doet, het altijd op rolletjes loopt. Want voorlichters geven, als het goed is, antwoord op vragen over onderwerpen waar wij mee bezig zijn, maar ze zetten ook zelf onderwerpen in de markt. En dat is oppassen geblazen. Ze schrijven gekleurde persberichten, zetten primeurs weg bij bevriende redacteuren, en laten proefballonnen op. Dat is helemaal niet erg, als je het spel maar doorziet. Over reclamemakers winden we ons zelden op: ze willen een product verkopen en iedereen vindt dat normaal. Bij voorlichters is dat natuurlijk niet anders. Ook zij verkopen een product, dat toevallig beleid heet, en ze doen dat zo goed mogelijk. Het is aan ons, journalisten, om dat spel te doorzien. Het ministerie van Minister Verdonk bracht op 1 november 2005 een persbericht uit dat er was geschoten op de werkkamer van toenmalig Minister Verdonk. Bijna iedereen nam dat bericht klakkeloos over. Maar bij nader onderzoek bleek er niets van te kloppen. Wie is er dan gek? Ja de auteur van dat persbericht. Maar ook de journalist die het krtitiekloos overneemt.

Voorlichters doen nog meer rare dingen: ze doen ook aan imagobuilding. Ze laten Wouter Bos fotograferen achter een kinderwagen, die bij nader inzien leeg blijkt te zijn. Ze laten premier Balkenende in een raceauto rijden op Zandvoort. Vroeger ging de politiek nog om beleid, nu gaat het om de poppetjes. Daar kun je ironisch over doen, je kan je ook afvragen waar die trend vandaan komt. Immers, hoe meer journalistieke aandacht voor het imago van de politicus, hoe meer de politicus zijn adviseurs inhuurt om maar vooral positief over te komen. En hoe meer aandacht wij daaraan besteden, hoe langer en intensiever zij ermee doorgaan.

Bemoeit de voorlichter zich met de manier waarop wij informatie verzamelen, we zien de voorlichter ook terug wanneer we publiceren. Nu om te ontkennen wat we beweren, en de boodschapper in diskrediet te brengen. Nee, zei minister van Middelkoop, er waren geen Nederlandse militairen betroken bij de Amerikaanse operatie enduring freedom in Afghanistan. De bron, het VPRO programma Argos deed aan ‘UFO journalistiek’  en Van Middelkoop daagde Argos voor de Raad voor de journalistiek. Een paar maanden later verloor van Middelkoop op alle fronten. Nee zei Minister Verdonk, de bewering van Netwerk dat informatie over asielzoekers aan het regiem in Congo wordt gegeven is onjuist. Totdat Netwerk het bewijs wist te leveren. Wat zeggen die voorbeelden? Dat de overheid een slechte verliezer is, maar ook dat wisten we al. En uiteindelijk is het aan ons, als we beschuldigingen uiten, om die beschuldigingen ook hard te maken. En ligt het bewijs op tafel dan kan zelfs een voorlichter daar niet meer om heen.
De relatie tussen de journalist en de voorlichter is een spel.  Van beide soorten heb je goede en slechte.  De journalist is in die relatie daarbij de sterkere partij: hij of zij heeft immers een massamedium achter de hand. Een burger kun je nog het bos in sturen, een journalist heeft een heel publiciteitsapparaat achter de hand. En doet de voorlichter vervelend dan kunnen we dat in onze publicatie er gewoon bij vertellen.

Het is waar dat de voorlichter vaak beschikt over informatie die wij willen hebben. Maar die informatie is doorgaans ook elders te vinden. We hebben dus alternatieven bij weigerachtige voorlichters. Daarom is mijn stelling:  journalist, doe uw werk en zeur nooit meer over voorlichters.

Onlangs ontstond enige opwinding over een gemeente die een journalist inhuurde om voortaan verslagen van raadsvergaderingen te maken voor het plaatselijke huis aan huis blad. Die verslagen moesten wel eerst even langs de afdeling voorlichting. Kwalijk? Ik vind het geen enkel probleem. Als je als nieuwsmedium één van je kerntaken verzuimt, dan neemt de overheid die over. Zet er alleen even bij dat het is nagekeken en akkoord bevonden door de lokale voorlichter. Als burgemeester Cohen alleen bij RTL mag praten als hij gaat schelden op Marokkanen, dan zou ik als voorlichter in Amsterdam zelf een film maken over wel geslaagde voorbeelden van integratie.  Of ik zou er een journalist voor inhuren. En dat gewoon in de aftiteling vermelden.

Wie verontwaardigt doet over een leger voorlichters die ons het werk beletten (Sjuul Paradijs) en die de toegang tot nieuwsbronnen controleren (Elco Brinkman) moet eerst eens kritisch naar zichzelf kijken. De kwaliteit van de journalistiek is niet afhankelijk van voorlichters maar alleen en uitsluitend afhankelijk van de kwaliteit van onszelf als journalist.