Oproep aan de Raad voor Journalistiek: herzie de zaak 2020/11
Het heeft even geduurd, acht maanden om precies te zijn, maar nu is het fiasco van de Raad voor de Journalistiek in de Zaak 2020/11 – Van der Werff contra van der Noordaa dan toch voor een breder publiek aan het licht gekomen. Ook voor Frits van Exter, de voorzitter van de raad, stelt Hubert Smeets, journalist voor NRC en oud-hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer, in een opinie.
In maart van dit jaar vond de Raad voor de Journalistiek nog dat het beestje niet bij de naam genoemd mocht worden. Al had burgerjournalist Max van der Werff jaren gecollaboreerd met de volksrepublieken Loegansk en Donetsk – daar waar in 2014 de MH17 was neergeschoten, vermoedelijk met een door Rusland geleverde Buk-raket – Robert van der Noordaa had op Twitter niet hardop mogen zeggen dat Van der Werff samenwerkt met “terroristen”. Dat Van der Noordaa dit zonder nadere bronvermelding had getwitterd was volgens de raad een “vergaande beschuldiging” en “journalistiek onzorgvuldig” geweest.
Aanleiding voor de gewraakte twitter-barage was het feit dat Van der Werffs naam figureerde op de Oekraïense website Mirotvorets (eufemistisch: Vredestichter), een site gerund door radicale patriotten die de jacht hebben geopend op alles wat in hun ogen naar landverraad riekt. In een gepeperde tweet had Van der Noordaa eind oktober 2019 laten weten dat, hoewel hij zelf Mirotvorets afkeurt, Van der Werff “terecht” op de lijst stond omdat “Max werkt met [Donetsk] terroristen”. Van der Werff op zijn beurt vond dit een “ernstige” aantijging, mede omdat hij naar eigen zeggen “een onafhankelijk onderzoeker is en niet wordt betaald door bijvoorbeeld het Kremlin of een bepaald land”. De Raad voor de Journalistiek was het met Van der Werff eens. De “vergaande beschuldiging” had volgens het college “nuancering en onderbouwing” behoeven.
Voor de goede orde. Ik heb niets op met die lijst van Mirotvorets, een naargeestig nationalistisch clubje dat aanmoedigt tot eigenrichting, en ik ben ook niet dol op de stijlbloempjes waarmee de goegemeente elkaar op Twitter te lijf gaat. Maar dat doet er in dit verband niet toe. De (geo)politieke context – variërend van de Russische militaire interventie in de Donbas tot reacties als Mirotvorets – is door de Raad namelijk nadrukkelijk niet meegewogen. Hoofdmoot van de zaak was louter de vraag of Van der Noordaa had mogen beweren dat Van der Werff met terroristen samenwerkt. In Villamedia (20 maart) verdedigde raadsvoorzitter Frits van Exter de uitspraak zo: “De Raad spreekt zich niet uit over het waarheidsgehalte van de beschuldiging. Het oordeel is ook niet een soort erkenning van hetgeen klager beweert over MH17. De Raad moest slechts oordelen over de vraag hoe zorgvuldig het is de beschuldiging te publiceren als een feit, zonder onderbouwing. Want ja, toelichten of verwijzen naar bronnen kan ook heel goed op Twitter”.
Dat Van Exter de staf brak over de werkwijze van Van der Noordaa paste in een patroon. De Raad heeft de laatste jaren zijn domein uitgebreid. Niet alleen journalistieke uitingen worden beoordeeld – professionele artikelen of uitzendingen – maar ook het gedrag van journalisten. In de laatste herziening van zijn reglement heeft de Raad de klassiek en stevige begrippen ‘gegrond, ongegrond of deels gegrond’ vervangen door zwabberige termen als ‘zorgvuldig, onzorgvuldig en deels onzorgvuldig’, zoals ook gebruikt in de toelichting van Van Exter. Die kanteling heeft verstrekkende gevolgen. De oude oordelen van de Raad sloegen op de inhoud van de klacht: heeft die merites? De nieuwe conclusies slaan op het handelen van de journalist of het medium: kan de vorm door de beugel of niet?
De uitspraak over Van der Noordaa was een stap in deze onfortuinlijke trend. Omdat ze zich niet wilden uitspreken over de inhoud, goten de raad en de voorzitter hun oordeel ook nog eens in een dubbele ontkenning. Dat Van der Noordaa onzorgvuldig had gehandeld, betekende niet dat hij onwaarheid had getwitterd.
Met deze formule ’ - x - = +’ heb je altijd gelijk. Althans zolang het tegendeel niet vaststaat. Want nu, acht maanden later, keert de pathetisch-bezonken geformuleerde uitspraak zich dan toch ineens tegen de Raad. Dankzij onderzoek van Bellingcat, De Groene Amsterdammer en NRC Handelsblad weten we inmiddels dat Van der Werff inderdaad samenwerkt met terroristen en dat de gewraakte tweet inhoudelijk dus wel zorgvuldig was. De “vergaande beschuldiging” kan zelfs worden genuanceerd, zoals de Raad eerder dit jaar pontificaal eiste. NVJ-lid Van der Werff werkt niet alleen samen met separatisten, hij laat zich ook begeleiden door de Russische militaire inlichtingendienst GROe. De belangrijkste open vraag is alleen nog of hij dat werk onbezoldigd doet of niet.
De Raad voor Journalistiek zit nu met de gebakken peren. Qua analytisch oordeelsvermogen staat de Raad in zijn hemd. De ordinaire praktijk van de Russische inlichtingendiensten is een maatje te groot gebleken voor de vormvaste leidraad van het Nederlandse college. Het enige dat nog rest is dat de Raad zelf zijn rommel opruimt. Herziening van de zaak 2020/11 is geboden. Moge Frits van Exter dat eigener beweging entameren. Dat zou hem sieren.
Praat mee
1 reactie
Van Exter, 16 november 2020, 22:10
Beste Hubert Smeets,
Ik heb je oproep aan de Raad voor de Journalistiek gelezen. Daarin doe je een beroep op ons terug te komen op ons oordeel over de klacht tegen onderzoeksjournalist Robert van der Noordaa.
Met permissie, vat ik de zaak even in mijn woorden samen: Van der Noordaa had op Twitter de klager, de blogger Max van der Werff, beschuldigd van samenwerking met separatistische terroristen in Oekraïne. Van der Noordaa had geen gehoor gegeven aan het verzoek van Van der Werff om dat terug te nemen, maar eraan toegevoegd dat klager ‘net zo erger, of erger (is) dan degene die op die knop in de Buk drukte’ (doelend op de aanslag op de MH17).
De Raad oordeelde op 16 maart dat Van der Noordaa onzorgvuldig had gehandeld door deze ernstige beschuldiging te uiten zonder onderbouwing of nuancering. Een verzoek om herziening van dit oordeel werd later afgewezen.
Jij was destijds al zeer verbolgen over dit oordeel. We hebben daarover uitgebreid gecorrespondeerd. In een blog heb ik getracht twee misverstanden weg te nemen. In de eerste plaats hebben wij geen oordeel over het waarheidsgehalte van de beschuldiging, simpelweg omdat wij niet bij machte waren dat vast te stellen op grond van de beschikbare informatie.
Het gaat er wat ons betreft om dat het onzorgvuldig is wanneer een journalist iemand van samenwerking met terroristen beschuldigt zonder enige onderbouwing. Van der Werff was, in ieder geval op dat moment, geen publiek figuur van wie het algemeen bekend is dat hij nauwe banden met terroristen heeft.
Het tweede misverstand is dat een journalist op Twitter geen journalist meer zou zijn, maar slechts zijn privémening verkondigt – waarvoor hij zich niet hoeft te verantwoorden bij de Raad. Dat kan waar zijn als hij zich bijvoorbeeld beperkt tot het verspreiden van poezenvideo’s, maar wie zich op sociale media profileert als onderzoeksjournalist en tweet over zijn werk is toch echt een journalist – de Raad heeft dat bij herhaling ook uitgesproken. En inderdaad, ook op Twitter kun je een beschuldiging onderbouwen, al was het maar door te linken naar relevante bronnen.
Je reageerde destijds niet meer op mijn laatste poging dat uiteen te zetten, maar nu is er je publieke oproep tot herziening omdat er volgens jou alle aanleiding voor de Raad is om zijn fout ‘goed’ te maken. Er is immers een nieuw feit: uit onderzoek van het burger-journalistieke netwerk Bellingcat zou blijken dat Max van der Werff samenwerkt met de Russische inlichtingendiensten om de beeldvorming rond het MH17-proces te beïnvloeden.
Smalend schrijf jij dat wij met onze ‘pathetisch-bezonken geformuleerde uitspraak’ nu ‘met de gebakken peren zitten’ en ‘qua analytisch vermogen in (ons) hemd staan’.
Hoezo? Nogmaals, de Raad heeft zich destijds helemaal niet uitgesproken over het waarheidsgehalte van de beschuldiging. Los van de vraag of het onderzoek van Bellingcat nu het bewijs biedt voor samenwerking met terroristen, je kunt niet met terugwerkende kracht alsnog oordelen dat de tweet destijds wel zorgvuldig was. Misschien was het oordeel anders (geweest) als Van der Noordaa met dezelfde terugwerkende kracht een link naar de Bellingcat-publicatie had toegevoegd – dan was er tenminste een bron geweest voor de beschuldiging. Helaas, we beschikken niet over een tijdmachine.
Opnieuw zie je aanleiding om deze zaak te zien als voorbeeld van een ‘patroon’. Het is je blijkbaar een gruwel dat de Raad niet alleen klachten over ‘journalistieke uitingen’ beoordeelt, maar ook ‘het gedrag’. Wie het werk van de Raad een beetje volgt, weet dat dat onderscheid semantisch is. Alle journalistieke uitingen zijn immers het gevolg van gedragingen. Bovendien gaat het in deze zaak juist om een journalistieke uiting: de tweet met de beschuldiging.
Ik moet je dus teleurstellen. De Raad is altijd bereid zijn ‘rommel’ op te ruimen, maar dan moet die rommel er wel zijn.
Met vriendelijke groet,
Frits van Exter