Onderzoeksjournalist Stella Braam is strijdbaar: ‘Moe, maar niet verslagen’

Het is 2 juni 2022, een dag die mijn leven op zijn kop zal zetten. Die dag staat de postbode op mijn stoep met een dikke envelop in zijn hand. Afzender: het ministerie van Binnenlandse Zaken. Inhoud: mijn dossier van de AIVD.

Vele maanden eerder (30 september 2021) heb ik een ‘aanvraag tot kennisneming van persoonsgegevens’ bij de AIVD ingediend. Met dit formulier kun je achterhalen of je in het vizier van de AIVD en haar voorloper de BVD bent (geweest).

Ik had een paar A4’tjes verwacht, maar de ‘spionnen’ in Zoetermeer, alwaar de AIVD kantoor houdt, hebben een ordner samengesteld met meer dan 300 pagina’s, waarvan zo’n driekwart onleesbaar is gemaakt.

Ik lees het dossier niet in één ruk uit, maar stukje bij beetje; anders draai ik door. Ik word overvallen door een scala aan emoties. Ongeloof.

Verbijstering. Verdriet. Woede.  Onzekerheid – zoveel pagina’s witgelakt; wat mag ik blijkbaar niet weten? En wat is er na 2017 (het laatste document in mijn inzagedossier) over mij vermeld? Gegevens over de laatste vijf jaar mogen niet worden verstrekt. 

De documenten die wel zijn vrijgegeven, stellen niet bepaald gerust. Al in 1986, net begonnen als journalist bij Klets, het ledenblad van de FNV-jongerenbeweging, trok ik de aandacht. ‘Ze’ wilden onder andere weten of ik familie was van Conny Braam, medeoprichter van de anti-apartheidsbeweging Nederland – blijkbaar vanuit de gedachte dat er ‘dissidente’ families bestaan. Er is onderzocht of ik criminele antecedenten heb. Onder het pseudoniem Eline Braam zou ik voor de PKK (de Koerdische afscheidingsbeweging in Turkije) hebben gewerkt. Er wordt opgemerkt dat ik een ‘deskundige’ (tussen aanhalingstekens) over de Grijze Wolven zou zijn en dat ik ‘niet uit onverdachte hoek’ kom. Waarvan word ik verdacht?

Als klap op de vuurpijl is er – ronduit lasterlijke – informatie over mij via een wetenschappelijk onderzoeker, die destijds bij mij in huis woonde, bij de geheime dienst beland.

Lezend in het dossier beleef ik heftige tijden opnieuw. ‘De huurmoordenaar in de zaak Braam en [naam weggelakt] is aangehouden in Utrecht’, wordt in 1997 droogjes genoteerd. Die weggelakte naam moet wijlen Mehmet Ülger zijn (wiens weduwe Astrid van Unen ook een dik inzagedossier over hem heeft ontvangen).

Het gebeurde in de tijd dat Ülger samen met mij het boek ‘Grijze Wolven, een zoektocht naar Turks extreemrechts’ hadden gepubliceerd. Dat ik aan een huurmoordenaar ben ontkomen, is natuurlijk goed nieuws en dankbaarheid is op zijn plaats, maar ik val in één klap terug in de tijd waarin ik in een kogelvrij vest rondliep en moest onderduiken.

Mijn verdriet maakt plaats voor boosheid. Wat heeft de veiligheidsdienst bezield? Als vierde macht dienen wij journalisten, de democratie, maar daarvoor is persvrijheid, privacy, vrijheid van meningsuiting en bronbescherming noodzakelijk. Uit mijn dossier blijkt dat de AIVD hier maling aan heeft. De advocaten die mijn dossier bestuderen, kunnen maar één conclusie trekken: ik blijk een target van de BVD/AIVD te zijn (geweest) dat vrijelijk door de geheime dienst kon en zelfs kan worden gevolgd als ze dat zo uitkomt.

Eigenlijk gaf de BVD/AIVD niets om mijn veiligheid, zo blijkt. Ze vonden het comfortabel om mee te liften op mijn kennis. Zo mengde zich eens een ‘relatie’ van de BVD/AIVD in het publiek op de Utrechtse School voor de Journalistiek, tijdens een lezing van Ülger en mij over undercoverjournalistiek. Deze ‘relatie’ nam de lezing heimelijk op en rapporteerde onder meer dat ik er ‘moe uitzag, maar niet verslagen’ en dat ik geen spijt heb van het boek.

Soms staar ik somber voor me uit op een bankje bij het Postzegelplantsoen in Amsterdam. Dit dossier heeft ingrijpende gevolgen: ik heb mijn onderzoekswerk bij het onderzoekscollectief ‘The Investigative Desk’ moeten neerleggen. Het is immers niet duidelijk of de AIVD nog steeds ‘een oogje in het zeil’ houdt. Zodoende kan ik de bescherming van (anonieme) bronnen niet garanderen. Gevolg: ik ben in één klap mijn inkomsten kwijt.

Er spoken wel meer vragen door mijn hoofd; kan een journalist met een dergelijk dossier nog wel burgemeester worden of bij een ministerie gaan werken? Welke banen zijn dan niet meer voor je weggelegd?

Tekst loopt door onder de illustratie (Maaike Putman)

Mijn hoop en kracht komen weer terug in de ‘Engelenzaal’ van het advocatenkantoor Bergh Stoop & Sanders. De bevlogen advocaten trekken alles uit de kast om een indrukwekkend bezwaarschrift te schrijven - met financiële steun van de NVJ en het Persvrijheidsfonds. We willen dat de onjuiste, verouderde en irrelevante informatie die de AIVD nu al decennia bewaart, na inzage, volledig wordt verwijderd, ook om te voorkomen dat deze bij anderen terechtkomt. Zo is er nu een wetsvoorstel in voorbereiding waarbij overheidsinformatie in sommige gevallen toch met private partijen kan worden gedeeld. Dat is niet per se AIVD-informatie, maar dit zou in de toekomst toch het geval kunnen zijn. Bovendien – voor mij het allerbelangrijkste - willen we zwart op wit van de minister weten dat ik zonder ‘AIVD-toezicht’ mijn werk kan doen.

Als het artikel van Joep Dohmen over mijn zaak op 28 augustus in NRC verschijnt, word ik overdonderd door de vele hartelijke (en geschrokken) reacties van vrienden, kennissen, collega’s en zelfs onbekenden. Er worden Kamervragen gesteld door Renske Leijten (SP) en Sylvana Simons (BIJ1) en ook vragen in het Europees Parlement.

Het artikel van Dohmen leidt tot onrust. Niet alleen zijn er journalisten voor wie de AIVD belangstelling heeft, er zijn ook collega’s die bijklussen als informant. Desastreus voor het vertrouwen in de journalistiek! Wie geïnterviewd wordt, zal zich immers afvragen: ‘Praat ik met een journalist of met een geheim agent?’ Hoe dan ook, er is een ongezonde verhouding tussen de journalistiek en de veiligheidsdienst en daar moet de bezem doorheen. Onwillekeurig denk ik terug aan de tientallen studenten journalistiek die ik jarenlang te woord heb gestaan. Ze vroegen me de oren van het lijf: ‘Hoe doe je dat, undercover gaan? Waar ben je nu mee bezig?’ Waren dit wel allemaal studenten? 

Ruim drie maanden later, op 6 september, vindt in Zoetermeer de hoorzitting, onderdeel van de bezwaarprocedure plaats. We zijn met een heel gezelschap: Van Unen (namens Ülger), NRC-redacteur Joep Dohmen die er een artikel over zal schrijven, Folkert Jensma (namens de NVJ) en onze drie advocaten. Tegenover ons in een zaal zitten twee juristen van de AIVD en Inge Oevering, hoofd communicatie AIVD.

Op mijn vraag hoe zij zich zouden voelen als ze een dik AIVD-dossier over zichzelf zouden ontvangen, antwoordt een van de twee juristen droogjes: ‘Ik zou bewaar maken’.

Ze proberen er een geruststellende wending aan te geven. Er zijn geen dossiers over Ülger en mij, terwijl onze uitpuilende dossiers pontificaal op tafel liggen. Onze namen kwamen via de zoekslag ‘toevallig’ voor in andere documenten waarin we ‘toevallig’ werden genoemd. Daar geloven we niets van: op zoek gaan naar criminele antecedenten en mogelijke familiebanden, praten met bronnen, geobserveerd worden tijdens een lezing en zo is er wel meer (de AIVD ging zelfs checken of de door Ülger en mij genoemde subsidiebedragen aan de Grijze Wolven-organisaties, bij de update van ons boek, wel klopten) dat onmogelijk bijvangst kan zijn.

Dat er ook bijvangst in het dossier zit, is evident. De tijd van papieren dossiertjes is, dankzij de digitalisering, voorbij. Met één druk op de knop, bij wijze van spreken – de ambtenaar toetst gewoon je naam in – ploppen alle documenten op waarin je naam wordt genoemd. Dat is riskant. Bert Hubert kondigde in de Volkskrant van 9 september zijn vertrek aan als lid van de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) die de rechtmatigheid toetst van alle aanvragen van de AIVD om bijvoorbeeld te hacken of personen te volgen. ‘Het is niet bekend wat voor kabinet we over drie jaar hebben. Wil het volgende kabinet misschien weten waar de oppositie mee bezig was? Waar actievoerders wonen?’ En journalisten, voeg ik graag aan dit rijtje toe.

De zoekslag met je naam als bijvangst is de ironie ten top: als je je dossier opvraagt, waarbij je naam als ‘bijvangst’ boven komt, heb je opeens toch een eigen dossier!

Op mijn vraag of de AIVD nog steeds interesse in me heeft, antwoordt Oevering dat daarover, helaas, niets mag worden gezegd. In omfloerste bewoordingen heeft ze toch een boodschap voor ons, journalisten. Als je onderzoek doet naar zaken die de AIVD interessant vindt (op te zoeken in de jaarverslagen), zou je zomaar in beeld kunnen komen. Kortom, wie de AIVD van zijn rug wil houden, kan het beste een rubriek over koken of mode schrijven.