Mediamonitor 2018: weinig zorg over nepnieuws, groeiende machtsconcentratie

Dit jaar is de Mediamonitor - die sinds 2002 verschijnt - voor het eerst gecombineerd met de Nederlandse resultaten uit het Reuters Digital News Report. Zo kan ook het Nederlandse nieuwsgebruik in internationaal verband worden geplaatst, aldus samensteller Commissariaat voor de Media (CvdM).

De gebruiker bepaalt steeds vaker wat en wanneer hij nieuws consumeert. Het stelt mediabedrijven voor nieuwe uitdagingen. Het gaat goed met media(vertrouwen) in Nederland, maar het Commissariaat waarschuwt dat dat geen vanzelfsprekendheid is:

“In Nederland zien we concentraties op de markten voor dagbladen, radio en televisie toenemen en tegelijk het gebruik van die media afnemen. De markten voor zoekmachines en sociale media zijn ook geconcentreerd. Dat is op zichzelf geen probleem voor de pluriformiteit, maar als toezichthouder blijven we erop letten of binnen die geconcentreerde markten verschillende geluiden worden gehoord. Alleen dan kunnen mensen goed geïnformeerde keuzes maken en blijven de risico’s van filterbubbels en echokamers beperkt.”

Nepnieuws

Nederlanders zien maar weinig nepnieuws, zeggen ze. Het aandeel is zelfs met afstand het laagste van alle onderzochte landen. Onderzoek toont keer op keer aan dat het inderdaad meevalt, ondanks bezweringen van minister Kajsa Ollongren (Binnenlandse Zaken) dat Nederland specifiek doelwit is van nepnieuwscampagnes.

Ondanks het feit dat maar weinig nepnieuws wordt waargenomen en het mensen niet erg bezorgd maakt, vindt driekwart van de Nederlanders dat technologie- en mediabedrijven meer moeten doen om echt van nep te kunnen onderscheiden. Tweederde vindt dat de overheid daar een rol in moet nemen.

Het Commissariaat stelt dat er een risico is dat bij pogingen nepnieuws of ‘onware informatie’ aan te pakken, ook echt nieuws of legitieme opinie wordt geschrapt.

Vertrouwen

Maar een kleine groep van 11 procent van de Nederlanders heeft geen enkel vertrouwen in nieuwsmedia. Het is zelfs gekrompen: in 2017 was dat nog 17 procent. De groep die het nieuws vertrouwt is het afgelopen jaar gegroeid van 50 naar 59 procent. Waar het om nieuws gaat dat mensen zelf gebruiken denkt tweederde dat het te vertrouwen is. Een kleine groep (7 procent) zegt ook zelfgekozen nieuws niet altijd te vertrouwen.

Jongere doelgroepen zijn wantrouwend over nieuws dat via sociale media binnenkomt: ruim de helft (52 procent) van de 18 tot 25-jarigen wantrouwt zulk nieuws. Dat percentage stijgt met de leeftijd: slechts eenderde van ouderen wantrouwt nieuws dat via sociale media binnenkomt.

Met vrijheid van meningsuiting in de wet verankerd zijn mensen toch huiverig voor het delen van een politiek mening op internet.De Staat is daarbij niet de grootste zorg, maar de mening van vrienden, familie en collega’s.  Jongeren zijn daar nog het meest bevreesd voor - tegelijk bespreken zij juist vaak nieuws met vrienden en collega’s.

In Nederland is 39 procent bezorgd voor een conflict met de autoriteiten over het ventileren van een politieke mening. Dat ligt iets hoger dan het internationaal gemiddelde (37 procent). In de Scandinavische landen ligt dat rond een kwart. Het repressieve Turkije sinds de mislukte staatsgreep betekent dat 65 procent van de bevolking daar vreest voor de autoriteiten als een politieke mening wordt gedeeld.

Nieuwsconsumptie

Nederlanders lezen minder dagbladen, luisteren minder radio en kijken minder televisie. De aandacht is allemaal verhuisd naar internet, dankzij smartphones, wifi op allerlei locaties en ruime betaalbare data-abonnementen voor de andere momenten.

Het Commissariaat schrijft: “In Nederland kan het gebruik van internet amper nog stijgen: 93,8 procent van alle Nederlanders ouder dan twaalf jaar zit in 2017 volgens Media Standard Survey op internet. Onder de tieners is is dat maar liefst 99,6 procent, maar zelfs van de 65-plussers is meer dan driekwart (76 procent) geregeld online te vinden. Laagopgeleiden (78,4 procent) blijven ietwat achter ten opzichte van de midden- en hoogopgeleiden, die allemaal boven de 96 procent scoren, maar het internetgebruik in die eerste groep stijgt nog steeds. De smartphone is het meest gebruikte apparaat voor internettoegang (80 procent), ruim voor de laptop (72,8) en de tablet (59,7). Alleen 65-plussers zijn minder happig om te internetten via hun smartphone, slechts 39,4 procent van hen doet dat. Bij laagopgeleiden ligt dat percentage op 55,4.”

Nieuwsdiensten worden dus vaker online bezocht, maar betalingsbereid voor online nieuws zijn Nederlanders nog niet. Dertien procent van de Nederlanders heeft het afgelopen jaar betaald voor online nieuws. “Dit omvat ook digitale abonnementen, combi-abonnementen voor digitale/gedrukte edities en eenmalige betalingen voor een artikel, app of digitale editie. Dit aandeel is zelfs iets teruggelopen”, aldus de onderzoekers.

Bijzonder is dat in de Top 10 van meestbezochte sites Google vijf keer voorkomt, met de zoekmachine, Google Maps, GMail en YouTube. Facebook (plek 3), Facebook Messenger (plek 9) en dochteronderneming WhatsApp (plaats 6) staan er drie keer in. Online winkel Bol.com (7) en Marktplaats (10) maken het lijstje compleet.

De Mediamonitor constateert verder een grote bereidheid om reclame te blokkeren, gekoppeld aan de verwachting dat online nieuws gratis is: “Als deze houding niet verandert, ontstaat de vraag hoe het rijke aanbod aan nieuws in de toekomst kan worden gefinancierd.”

Concentratie en transitie

Kranten hebben in de afgelopen zestien jaar hun gezamenlijke oplages met 45 procent zien dalen. In 2017 was de oplage (inclusief gratis kranten) 808 miljoen exemplaren tegen 896 miljoen in 2016. “Een daling in één jaar tijd van liefst 9,8 procent”, becijfert het Commissariaat.

De dagbladsector is dan ook bezig met een overgang naar digitaal. Kranten worden online gelezen, via de website of in een digitale e-papervorm. “De oplagecijfers geven in deze overgangsperiode niet meer het meest betrouwbare beeld voor wie wil weten wat het gebruik en het bereik van kranten is”, stellen de onderzoekers.

Hybride abonnementen met doordeweeks een mix van papier en digitaal stijgen nog steeds.

Het Nederlandse medialandschap kenmerkte zich in 2017 en 2018 door concentratie. Het Commissariaat schrijft dat John de Mol deze jaren heeft benut om Talpa Media fors uit te bouwen.

“In de zomer van 2017 wordt Talpa volledig eigenaar van de televisiezenders van SBS, waarmee het op slag 14 procent marktaandeel verovert op de televisiemarkt. In december 2017 van dat jaar neemt Talpa de resterende radioaandelen van de Telegraaf Media Groep (TMG) over. Daarmee worden enkele van de populairste radiozenders van Nederland - 538, Radio Veronica, Radio 10 en Sky Radio - onderdeel van Talpa Media. Met deze stap heeft Talpa het eigen aandeel op de radiomarkt in vijf jaar verdubbeld, van 16,1 procent in 2012 naar 32,3 procent in 2017. Door deze overnames is Talpa de grootste aanbieder op de radiomarkt geworden en de op een na grootste aanbieder van commerciële televisiezenders. Na in 2017 enkele mislukte pogingen te hebben ondernomen om het TMG-concern zelf in te lijven, neemt De Mol begin 2018 persbureau ANP over.”

Gisteren werd daarnaast bekend dat ANP het fotobureau Hollandse Hoogte overneemt, wat een verdere potentiële machtsconcentratie inhoudt.

Het volledige rapport Mediamonitor 2018 is te downloaden via de site van het Commissariaat voor de Media.