Jonsdóttír snapt reactie journalisten niet

“Ongelooflijk dat een minister op de Dag van de Persvrijheid zegt dat hij vrijheid van informatie te duur vindt en dat journalisten het bestuur minder zou moeten bekritiseren. Echt absoluut schandalig. Wetten zijn als worstjes, zei hij; mensen kunnen maar beter niet weten hoe ze worden gemaakt. Guess what? Dat moeten we juist wel weten! Stel je voor dat bestuurders vergaderen over een nieuwe milieuwet en aluminiumproducenten laten meepraten…
Ik begreep niet dat de zaal voor hem klapte. In een land als Nederland… Ik heb me laten vertellen dat het culturele klimaat hier verslechterd is sinds ik eind jaren tachtig op een Amsterdamse woonboot woonde. Ik vind Nederland soms net een merkwaardige Woody Allen film: een dandy in een roze auto wordt neergeschoten door een veganist… (Doelend op Pim Fortuyn, HT)
Nederland mag wel wat meer geestdrift aan de dag leggen als het gaat om persvrijheid. Wees geen schoothond – de Verenigde Staten zijn niet meer zo machtig. De Nederlandse regering zou moeten zeggen: wij zorgen ervoor dat de Nederlandse WikiLeaks vrijwilliger Rop Gonggrijp geen slachtoffer wordt van foltering, omdat hij niet betrokken was bij criminele of illegale activiteiten. Maar hij wordt helemaal niet beschermd.
Als Gonggrijp wordt uitgeleverd, vrees ik het ergste. De VS kunnen hem ontzettend lang opsluiten, zelfs zonder proces. Softe marteling is niet uit te sluiten. Bradley Manning (de Amerikaanse militair die ervan wordt verdacht dat hij de beruchte video-opnames naar WikiLeaks zou hebben gelekt, HT) stond onder meer onder permanent toezicht om zelfmoord te voorkomen: iedere vijf minuten werd hij gewekt. Zo takelt een mens langzaam af.

Ben je zelf wel eens bang voor repercussies door de Verenigde Staten?
Ik lig er niet wakker van. Dat wil zeggen: ik reis niet onvoorbereid naar de Verenigde Staten. Maar misschien ga ik toch een keer. Ik overweeg namelijk een actie te organiseren voor Amerikanen die een project willen opzetten dat vergelijkbaar is met het Icelandic Media Monitoring Initiative (IMMI), dat van IJsland een vrijhaven voor journalisten moet maken.

Hoe voorkom je dat je paranoïde wordt?
Sereniteit. Ik bedoel: beide voeten op de grond houden met een zekere mate van nederigheid. Ik probeer te leven als een Lotusbloem, die mooi en sterk blijft in het vieze water waarop het groeit.
Ik voel me niet geïntimideerd zo lang het om een virtuele dreiging gaat. Ze tappen mijn telefoon af– dat doen ze dan maar. Ik doe wat ik doe. Ik heb erger meegemaakt. Toen ik in IJsland een internationaal protestkamp over een milieukwestie coördineerde, werd ik gevolgd door een undercover agent. Ik liep naar zijn auto en nodigde hem uit om koffie te drinken. Hij bedankte. Toen heb ik een fotograaf laten komen om te bewijzen dat ik werd gevolgd. Een andere keer filmden we een achtervolger, terwijl we twee keer hetzelfde rondje reden. We hebben erg gelachen.

Hoe wordt u geïnspireerd om voor persvrijheid te vechten?
De reden dat ik mij online zo thuis voelde toen ik het internet zestien jaar geleden leerde kennen, is dat ik ben geboren op een eiland met maar 315.000 mensen. Het internet was een nieuwe grenzeloze wereld. Dichter bij het paradijs kon ik niet komen. Ik droomde ervan dat we onze vrije stroom aan ideeën en informatie ook konden manifesteren in de echte wereld.

Jonsdóttír is een belangrijke voorvechter van het Icelandic Modern Media Initiative (IMMI), dat van IJsland het Zwitserland van de bytes moet maken. Het idee voor IMMI werd in 2008 gelanceerd door een Amerikaanse activist en later uitgewerkt door WikiLeaks vrijwilligers. Het voorstel viel in vruchtbare aarde nadat IJsland kort daarvoor had meegemaakt dat de rechter een uitzending met onthullingen over de bankencrisis had verboden. Een paar maanden later had het parlement unaniem (!) dertien voorstellen voor wetswijzigingen aangenomen.
Dat succes fascineert mij nog steeds. Dit idee had steeds de wind mee. Het plan past ook bij ons gematigde zeeklimaat waarin servers niet gauw oververhit raken. Ook Europese politici worden wakker. Op 7 april van dit jaar heeft het Europese Parlement met 544 stemmen een steunresolutie aangenomen.
We zijn begonnen met een verzoek om internationaal onderzoek naar de beste wetten. We hebben gekeken naar veel verschillende facetten van een vrije stroom van informatie: vrijheid van meningsuiting, persvrijheid, de openbaarheid van bestuur, smaad, verschoningsrecht, bescherming tegen digitale geschiedvervalsing, wetten die klokkenluiders beschermen en regelingen om media bij te staan in het geval van peperdure rechtszaken. Alleen de Amerikaanse vrijheid van meningsuiting die ook hate speech toestaat, willen we niet. Een wet die journalisten verplicht om anonieme bronnen desgevraagd geheim te houden, hebben we inmiddels aangenomen. Het IJslandse ministerie van Cultuur onderzoekt ondertussen hoe IMMI-wetten zich verhouden tot internationale verdragen.
IJsland kan misschien geen Chinese blogger beschermen. We kunnen wel regelen dat zijn blog niet van het web wordt gehaald. Naar Zweeds voorbeeld hoeft de webhost niet permanent in IJsland te verblijven. Er geregistreerd staan is al voldoende, net als in belastingparadijzen. Hoe dit gaat werken is een kwestie van vallen en opstaan. Technologische ontwikkelingen gaan snel - dus de wetgeving zal steeds opnieuw moeten worden aangepast.

Had WikiLeaks woordvoerder Julian Assange niet beter naar IJsland kunnen uitwijken?
In Londen zit Assange zo slecht niet. Zouden de Verenigde Staten om uitlevering vragen dan moeten zowel Zweden als Groot-Brittannië daarmee instemmen, geloof ik. Maar vooralsnog hebben de VS niet om hem gevraagd. Ik kan niet beoordelen of de aanklachten wegens aanranding politiek gemotiveerd zijn – ik was niet in die slaapkamer. Maar ik vind het jammer dat er zoveel aandacht uitgaat naar zijn persoon, zijn heldendom en later ook naar de aanklachten tegen hem. Het gaat ten koste van de aandacht voor de onthullingen zelf. Dat komt doordat media jagen op zoveel mogelijk hits. Ik heb hem daarom ook wel gevraagd of hij een stapje opzij kan doen. Dat vindt hij niet leuk.

De Britse psychiater en essayist Dalrymple bekritiseert WikiLeaks. Hij redeneert dat machthebbers juist meer macht krijgen als niets geheim kan blijven. Mensen zullen machthebbers dan altijd naar de mond praten.
Jonsdóttír: Ontkent hij dat alles toch al open is? De diplomaten die ik heb gesproken zeggen dat zij al schrijvend er sowieso rekening mee houden dat hun teksten op een dag onbedoeld op het verkeerde bureau belanden. Natuurlijk moeten sommige dingen geheim blijven. Wat wel en wat niet, daarover kan al debatterend consensus worden gevonden. Nu blijven veel stukken geheim uit gewoonte, omdat dat de standaard is. Dat kan andersom.

Andere critici wijzen erop dat Wikileaks zich keert tegen macht waarover onvoldoende verantwoording wordt afgelegd, terwijl WikiLeaks zelf geheime documenten openbaar maakt, en dus zelf ook macht verwerft zonder verantwoording af te leggen.
Traditionele media hadden niet op eigen kracht deze onthullingen kunnen doen. Hun juridische adviseurs zouden dat verhinderen. Zolang als er onvoldoende beschermende wetten zijn, hebben we dus organisaties zoals WikiLeaks nodig. Dat houdt in dat een dergelijke organisatie een enorme verantwoordelijkheid draagt – en althans intern verantwoording zou moeten afleggen. WikiLeaks had een adviesraad, maar die is weinig geraadpleegd. Maar ja. In de Nazitijd hadden de verzetskranten nooit hun werk kunnen doen als ze eerst verantwoording hadden moeten afleggen. Soms moesten ze hun leven wagen om informatie te verspreiden.

Jonsdóttír verzorgde op 3 mei de Persvrijheidlezing, georganiseerd door Free Press Unlimited, de NVJ, de Nederlandse Dagbladpers, het Persmuseum en het Genootschap van Hoofdredacteuren.