Joling of Jemen?

Het gaat slecht met de buitenlandjournalistiek: we keren ons af van de wereld. Het zijn vaak gehoorde waarschuwingen: Nederland dreigt zich terug te trekken achter de dijk en is buitenland moe. Nederland is een naar binnen gericht landje zijn geworden. Een land waar politieke stromingen populair zijn die zich afzetten tegen ‘het buitenland’ en media meer geïnteresseerd lijken in Joling dan in Jemen. Nieuw onderzoek schetst echter een totaal anders beeld: de hoeveelheid buitenlandberichtgeving in de media is de afgelopen jaren nagenoeg hetzelfde gebleven en ook de interesse in buitenlandnieuws lijkt onverminderd groot.

Het was een opmerkelijke constatering toen de eerste resultaten van het onderzoek dat mediaorganisatie Lokaalmondiaal, de Nieuwsmonitor, Ruigrok Netpanel en De Buitenlandredactie binnen kwamen: de aandacht voor buitenlandjournalistiek en de waardering van de Nederlandse nieuwsconsument voor verhalen uit het verre buitenland is vele malen groter dan gedacht: ruim 78 procent van de ondervraagden gaf aan geïnteresseerd of meer dan geïnteresseerd te zijn in de berichtgeving over het buitenland. Slechts 4 procent geeft aan geen enkele interesse te hebben voor het buitenland, terwijl de overige respondenten aangeeft geen mening te hebben.

Onderzoek
Met ondersteuning van het Stimuleringsfonds voor de Pers werd het onderzoek in het afgelopen jaar uitgevoerd. De doelstelling van het onderzoek was om te bepalen op welke manier de buitenlandjournalistiek in de Nederlandse media is veranderd en op welke wijze de kwaliteit van de buitenlandjournalistiek in stand kan worden gehouden.

Naast het feit dat de aandacht voor het buitenland onder Nederlandse nieuwsconsumenten groot blijkt te zijn, werd gekeken op welke wijze verschillende media aandacht besteden aan het buitenland. Dan zie je een aantal duidelijk verschillen tussen de onderzochte media. Zo berichten Trouw, de Volkskrant en NRC Handelsblad gemiddeld 20 procent meer over het buitenland dan de gratis kranten Sp!ts en Metro, die het minste aandacht hebben voor andere landen. Ook Pauw&Witteman,  De Wereld Draait Door en Een Vandaag zijn voornamelijk op binnenlands nieuws gericht. Daarentegen ligt de buitenlandberichtgeving bij het NOS Journaal en Nieuwsuur ver boven het gemiddelde. Bij Nieuwsuur is dit zelfs 50 procent.

Nederlandse link
Maar wat maakt een gebeurtenis in het buitenland tot nieuws in ons land? Uit eerder onderzoek blijkt dat gebeurtenissen met bepaalde kenmerken eerder en uitgebreider het nieuws halen dan gebeurtenissen die deze niet hebben. Deze kenmerken worden ook wel ‘nieuwswaarden’ genoemd. Zowel in de geschreven pers als op de televisie blijkt ‘slecht nieuws’ de belangrijkste nieuwswaarde in de buitenlandjournalistiek. Gemiddeld bevat 30 procent de buitenlandberichtgeving een slecht nieuws component en bij NU.nl zien we dat zelfs dat in de helft van alle berichten over het buitenland slecht nieuws verkondigd wordt. Ook de link met Nederland speelt een belangrijke rol. Met name op de televisie is er in de meerderheid van de items een ‘Nederlandse link’ te vinden. 

Spreiding
Ook is de spreiding van de berichtgeving onderzocht. Hieruit blijkt dat kranten aanzienlijk vaker schrijven over Europa dan over andere regio’s. De Verenigde Staten staan op de tweede plaats. De Nederlandse krantenlezer krijgt het minste mee van landen uit Zuid-Amerika, Midden-Amerika en Oceanië. Dagblad Trouw is geografisch gezien het meest evenwichtig in haar berichtgeving.

Als je naar de individuele landen kijkt, dan is zijn Verenigde Staten een klasse apart in het nieuws. Binnenlandse kwesties in de Verenigde Staten komen op de buitenlandpagina’s in Nederland. De helft van al het buitenlandnieuws gaat naar slechts twaalf landen. Blinde vlekken manifesteren zich duidelijk in Azië met ‘nieuwswezen’ als Oezbekistan, Turkmenistan, en in Afrika met Eritrea en Botswana als landen die amper het nieuws halen. Ook de periferie van Europa, halen landen als Albanië en Macedonië maar zelden het nieuws. Eilandstaten als Antigua en Bermuda en de Marshallanden werden in 2013 zelfs helemaal niet genoemd in de Nederlandse kranten. Als om de televisie gaat dan, is het aantal items dat betrekking heeft op Europa, nog groter dan in de kranten, namelijk 37 procent. Opvallend is dat er in 2013 geen enkel item betrekking had op een land in Midden-Amerika.

Mannen geïnteresseerder dan vrouwen
Het gaat dus goed met de aandacht voor het buitenland in de Nederlandse media, aldus de uitkomsten van het onderzoek. Die uitkomsten staan in schril contrast met de resultaten van vergelijkbaar onderzoek in de Verenigde Staten, dat een somber beeld schetst over de betrokkenheid en waardering van buitenlands nieuws door het Amerikaanse publiek. Nederlanders daarentegen zijn dus wel degelijk geïnteresseerd in buitenlands nieuws, waarbij het opvalt dat over het algemeen mannen een grotere interesse lijken te hebben in buitenlands nieuws dan vrouwen. Ook zijn personen tussen de 35 en 54 jaar geïnteresseerder in het buitenlandse nieuws dan zowel ouderen als jongeren. Europa, de Verenigde Staten en het Midden-Oosten zijn de gebieden in de wereld waar de meeste interesse voor is. Op de vraag naar verbeterpunten in de berichtgeving over het buitenland, werd vooral het geven van meer achtergrondinformatie en historische context genoemd.

De correspondent
Een tweede belangrijk onderdeel van het rapport is het onderzoek naar de positie van de Nederlandse buitenlandcorrespondent. Hiervoor werden door deelnemers aan het Beyond Your World programma van Lokaalmondiaal in totaal 62 buitenlandcorrespondenten en 10 chefs buitenland geïnterviewd. Uit de uitkomsten van de gesprekken blijkt dat de totale berichtgeving over het buitenland dan wel stabiel mag zijn gebleven, maar dat de sterke bezuinigingen en andere ontwikkelingen in het journalistieke werkveld wel degelijk gezorgd hebben voor ingrijpende veranderingen voor het werk van de correspondent. Hoewel nog altijd een gemiddelde van 30 procent van de buitenlandberichtgeving afkomstig is van de correspondent, is het totaal aantal correspondenten afgenomen en is er veel veranderd in de werkwijze en positie van de correspondent. Door de hevige bezuinigingen in de journalistiek kiezen veel media voor een steeds flexibelere arbeidsovereenkomst met correspondenten. Vaste dienstverbanden, waarbij een journalist in dienst is van één bepaald medium en daar een gegarandeerd aantal producties kwijt kan, is een zeldzaamheid geworden. Overeenkomsten waarbij de correspondent per losse productie wordt betaald is in het huidige medialandschap de norm. Binnen dit soort dienstverbanden zijn secundaire arbeidsvoorwaarden, zoals pensioensopbouw en verzekeringen een luxe die niet veel journalisten is gegund.

Hoewel de respondenten aangeven dat deze lossere contractstructuur de productiviteit onder (freelance) journalisten kan stimuleren, heeft deze vorm van samenwerking ook belangrijke keerzijden. Zo heerst er onder veel van de geïnterviewde correspondenten sterke onzekerheid over het inkomen en pensioen. Vooral de meer ervaren, oudere correspondenten hebben hier moeite mee. Hierdoor lijkt het correspondentschap steeds meer een beroep te worden voor jonge avonturiers. Deze ontwikkelingen staan in schril contrast met het verleden: toen was het krijgen van een begeerde buitenlandpost bijna een eer, een proeve van journalistieke bekwaamheid en een kroon op een lange journalistieke carrière.

Niet alleen dreigt er door deze recente ontwikkelingen een schat aan kennis en ervaring in de journalistiek verloren te gaan, deze manier van werken brengt bovendien belangrijke veiligheidsvraagstukken met zich mee. Veel van de jonge journalisten gaan zonder goede dekking naar gevaarlijke gebieden om producties te maken. Door de verhoogde concurrentie tussen correspondenten zien zij dit vaak als de enige manier om een voet bij deze media tussen de deur te krijgen.

Een ander neveneffect van de onzekerheid over inkomen en de verhoogde concurrentiestrijd is dat journalisten zich niet altijd meer in de eerste plaats laten leiden door de inhoud van een verhaal, maar meer nog door de potentiele afzetmarkt en populariteit van een productie. Dit wordt ook wel broodschrijverij genoemd. Een sterk gevaar dat hierbij op de loer ligt is dat de variatie aan onderwerpen en verhalen zich hierdoor versmalt en correspondenten niet meer het onderzoek doen dat er nodig is waardoor de kwaliteit van de buitenlandjournalistiek sterk achteruit zal gaan. Ook worden sommige correspondenten gedwongen om naast het correspondentschap financiering uit nevenactiviteiten te halen. Dat gaat vaak verder dan communicatieklussen of het maken van vertalingen: sommigen vinden werk in de toeristenindustrie als gids of touroperator, anderen runnen een bed &breakfast en weer andere werken voor maatschappelijke organisaties of zetten culturele projecten op.

Het onderzoek laat zien dat er door het sterk veranderende werkveld een soort natuurlijke selectie van correspondenten lijkt te ontstaan waarbij de meer ervaren journalisten buiten de boot dreigen te vallen. Aangezien deze correspondenten het institutionele geheugen zijn van de buitenlandjournalistiek, gaat er op deze manier een schat aan kennis en ervaring op het gebied van buitenlandjournalistiek verloren. Het is dus zaak om ervoor te zorgen dat de efficiëntieslag die bij veel media gaande is, niet omslaat in een kaalslag voor kwaliteitsjournalistiek en dat zowel ondernemerschap en innovatie als ervaring in de buitenlandjournalistiek gewaarborgd blijft.

Het hele onderzoeksrapport (pdf) lezen

Lees ook: De ideale correspondent