Jan Kleinnijenhuis en Pieter Klein over de ‘affaire die stinkt’

Het lot van staatsecretaris van Financiën Menno Snel hing al tijden aan een zijden draadje. Zijn positie werd wankeler met elke onthulling die onderzoeksjournalisten Jan Kleinijenhuis van Trouw en Pieter Klein van RTL Nieuws het afgelopen jaar deden over de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. Maandenlang beet het duo zich vast in de systematische wanorde bij de dienst, en toonde aan dat in ieder geval driehonderd gezinnen jarenlang onterecht zijn beschuldigd van fraude bij het aanvragen van kinderopvangtoeslag. Omdat de toeslagen van deze ouders werden stopgezet en teruggevorderd, kwamen ze in grote financiële problemen. De afgelopen weken werd duidelijk dat het totaal aantal gedupeerden waarschijnlijk in de duizenden loopt. Vorige week telde de staatssecretaris zijn knopen en blies de aftocht. Hij erkende dat gewone burgers de dupe zijn geworden van een ‘op hol geslagen fraudeaanpak’ en zijn ‘platgewalst door hun eigen overheid’, maar kon het niet oplossen.

Werd het ook niet hoog tijd dat hij vertrok?
Klein: ‘Ik heb heel scherpe, uitgesproken columns geschreven, maar deze vraag heb ik altijd vermeden. Het ging mij om de crisis in de democratische rechtstaat, waarin ouders jarenlang slachtoffer werden van een op hol geslagen Belastingdienst.’

Kleinnijenhuis: ‘Het is een politieke vraag waar ik me nooit mee bezig heb gehouden. Houd je als journalist maar bij de feiten, en laat het oordeel aan anderen over. We hebben laten zien dat het managementteam van de Belastingdienst tot aan het hoogste niveau, willens en wetens heeft ingestemd met het feit dat onschuldige mensen hun toeslagen afgepakt en teruggevorderd zagen worden. Het heeft heel lang geduurd voordat de Belastingdienst dit onder ogen heeft willen zien, en zelfs nu lukt het nauwelijks om gedupeerden op een normale manier van informatie te voorzien en schadeloos te stellen. Dat Menno Snel daar uiteindelijke politieke consequenties uit getrokken heeft kan ik wel begrijpen, maar daarmee is het probleem niet opgelost.’

Klein: ‘Ik heb gemengde gevoelens bij zijn vertrek, want Menno Snel is een integere bestuurder. Maar dit schandaal kón eigenlijk niet zonder politieke gevolgen blijven; dan corrumpeer je het bestuur. En de vraag naar wat te doen met verantwoordelijke ambtelijke hoofdrolspelers ligt ook nog levensgroot op tafel. Want het gaat over regelrecht machtsmisbruik.’

Wanneer kwam bij jullie het besef dat er iets goed mis was bij de dienst?
Kleinnijenhuis: ‘Vorig jaar zomer kreeg ik twee interne notities in handen van de Belastingdienst. Een evaluatieverslag over een vermeende fraudezaak waar 300 ouders bij betrokken waren, en een instructie aan medewerkers van de dienst, over hoe ze moesten omgaan met ouders die bezwaar zouden maken. En dat kwam eigenlijk neer op: poeier mensen zoveel mogelijk af en stuur ze het bos in.
Vervolgens kwam ik erachter dat de fiscus informatie achterhield voor de Tweede Kamer en voor de rechter. Daar heb ik toen een aantal verhalen over geschreven, waar ook wel wat reactie op kwam. De staatssecretaris beloofde beterschap. Maar er bleven nog zoveel vragen open waar ik op dat moment de vinger niet achter kreeg. Waarom gebeurt dit? Wat zit er in dit dossier dat zo’n pijn doet, dat ze zelfs bereid zijn om bij de rechter stukken achter te houden? Ik had continu het gevoel dat ik niet het hele verhaal kreeg. Dat bleef maar knagen.’

Klein: ‘Als het woord ‘fraude’ valt, dan doet dat iets met je. In het begin dacht ik nog: als de Belastingdienst ergens vragen bij heeft, dan zal het wel kloppen. Maar toen duidelijk werd dat de staatssecretaris had lopen hannesen met de informatievoorziening aan de Kamer, en ze dit verhaal klein probeerden te houden dacht ik: dit stinkt.
De omslag kwam voor mij echt toen ik begin dit jaar ben binnengelopen bij een bijeenkomst waar ambtenaren in gesprek gingen met ouders, na een debat in de Tweede Kamer. Het was voor mij glashelder toen ik die ouders sprak: dit waren geen fraudeurs. Dit waren gewoon mensen die hun stinkende best hebben gedaan om jarenlang materiaal aan te leveren dat hun onschuld bewijst, en ze zijn gewoon het bos in gestuurd. Dat vond ik heel heftig.’

Is jullie eigen woede een drijfveer geweest in dit dossier?
Klein: ‘Als er voor mij één drijfveer is geweest, dan is dat waarheidsvinding in combinatie met recht doen aan de geschonden belangen van onschuldige burgers.’

Kleinnijenhuis: ‘Zeker omdat je eigenlijk vanaf het begin zag dat Den Haag het probeerde klein te houden en af te schermen.’

Klein: ‘Eerst niet willen erkennen hoe gruwelijk het is mis gegaan en daarna proberen het te beperken tot één fraudezaak met driehonderd gezinnen, terwijl het stierf van de signalen dat er veel meer aan de hand was. Ik vond het leugenachtig, en ik vond dat het ontmaskerd moest worden. Zeker in de context van een staatssecretaris die weliswaar van goede wil was, maar zich op de toekomst wilde richten zonder de ernst en omvang van de rotzooi uit het verleden onder ogen te zien en te herstellen. Dat kan niet. Niet als onrechtmatig is gehandeld en zoveel schade is aangericht. Woede is niet het goede woord, maar ja, daar ben ik wel kwaad over.’

Hoe is jullie verstandhouding met de Belastingdienst?
Kleinnijenhuis, getergd: ‘Ik geef deze even aan Pieter.’

Klein: ‘Laten we zeggen: hoor-en-wederhoor was af en toe pittig. En er zat en zit gewoon spanning op de relatie met de Belastingdienst. Zo simpel is het.’

Kleinnijenhuis: ‘Iedere keer als we wederhoor gingen halen, werd er omheen gekletst of probeerden ze ons een gevecht in te trekken. We werden ervan beschuldigd dat we een hetze zouden voeren. Dat we insinueerden en beschuldigden. Trouw en RTL tegen de arme Belastingdienst en staatssecretaris. Dat vind ik stuitend, werkelijk ongelofelijk. De overheid is van ons allemaal. En die zou je gewoon moeten kunnen bevragen op wat er is gebeurd.’

Klein: ‘Gelukkig hebben we naast wat we uit de veelheid aan papierwerk hebben gehaald en wat we van advocaten hebben gehoord, ook veel achtergrondinformatie gekregen van mensen met kennis van zaken binnen en buiten de dienst. Mensen die ons gunstig gezind waren en vonden dat we vooral door moesten gaan op deze weg. Daardoor wisten we: we zijn niet gek.’

Waarom hebben jullie als RTL Nieuws en Trouw de krachten gebundeld?
Klein: ‘Toen ik begin dit jaar in aanraking kwam met het dossier, bekroop me al snel het gevoel: dit ga ik niet in mijn eentje redden. Het is te groot, te veel losse eindjes. En als je ermee aan de slag gaat, neem je het op tegen de Belastingdienst, het ministerie van Financiën en de staatssecretaris. Op zich is dat in de journalistiek natuurlijk gebruikelijk, maar het is wel gecompliceerd. Jan en ik kenden elkaar al vanuit een ander dossier, en toen hebben we gezegd: laten we proberen samen wat te duwen en trekken, en dan zien we wel waar we uitkomen.’ 

Kleinnijenhuis: ‘Wat Pieter zegt: je neemt het op tegen de Belastingdienst en het ministerie. Dat is best een partij. Ik heb daar in het verleden vaker mee te maken gehad. Dan publiceerde ik verhalen en hoorde ik via via vanuit Den Haag terug dat er in de wandelgangen werd gefluisterd: “Joh, dat is die gek van Trouw, die moet je niet geloven.” Je merkt toch dat dat z’n uitwerking heeft; dat mensen geneigd zijn om daarin mee te gaan. In Den Haag is altijd ruimte voor spin. En Trouw is dan maar één medium. Een publicatie wordt krachtiger als je er met z’n tweeën voor gaat staan. Samen hebben we dit dossier steeds verder kunnen openbreken.’

Hoe zijn de rollen verdeeld?
Klein: ‘We zijn twee totaal verschillende types. Jan is inhoudelijk ijzersterk, hij kijkt heel precies. Ik doe meer op intuïtie en gevoel en ik ben wat politieker ingesteld omdat ik lang politieke verslaggeving heb gedaan. Als we ambtelijke stukken in handen krijgen, kijkt Jan naar de inhoud, hij is heel scherp in de analyse. Ik kijk naar de parafenlijn: wie heeft wat, wanneer getekend? Dus wie wist wat wanneer?

Kleinnijenhuis: ‘We houden elkaars sterktes en zwaktes in balans.’

Klein: ‘We zien daar de waarde van in, en geven elkaar de ruimte. Dat vind ik een van de mooiste dingen aan de samenwerking met Jan.’

Kleinnijenhuis: ‘In fases is het heel intensief. Zitten we de godganse dag met elkaar te bellen. Je zou bij de krant mijn telefoonrekening eens op moeten vragen.’

Ondertussen raken jullie mailboxen overspoeld, heb ik begrepen. Hoe bewaar je je eigen grenzen in dit dossier?
Klein: ‘Mailtjes komen bij vlagen. Soms een paar per dag. Ook wel eens tientallen. In totaal zijn het honderden mails. Van mensen die ook een probleem hebben met de Belastingdienst – van welke orde ook. Veel van mensen die ook problemen hebben met toeslagen. Persoonlijke, dramatische verhalen over stopzettingen en terugvorderingen waar ze niets van begrijpen, en die doorlopen tot op de dag van vandaag.’

Kleinnijenhuis: ‘Ze beginnen vaak met: ik zal het proberen kort te houden. Maar dat lukt nooit. Ik vind het erg om te zeggen maar ik ben er nog niet eens aan toegekomen om al die mails te beantwoorden. De afgelopen weken vond ik het opvallend rustig in mijn mailbox, tot ik hoorde dat er een soort dienstopdracht op de redactie ligt om niets meer aan mij door te sturen. De hoofdredactie en chef economie nemen dat nu voor hun rekening. Maar het is bijna niet te doen.’

Klein: ‘Ik heb ook niet alles kunnen beantwoorden. Soms heb ik mensen geadviseerd om zich te melden bij een advocaat, een kamerlid of bij de Belastingdienst zelf. Ik kreeg op een gegeven moment ook mensen aan de telefoon met verhalen waarvan je denkt: dat kan ik toch niet helemaal negeren. Maar vervolgens zit je weer een uur met iemand te bellen terwijl je weet: ik kan je niet helpen. Ik ben geen jurist of advocaat.’

Hoe gaan jullie verder?
Klein: Dit verhaal is nog lang niet afgelopen. Er liggen aangiftes, er komt een onderzoek naar eventuele strafrechtelijke verwijtbaarheid. Zelf zijn we nog een paar concrete leads aan het uitzoeken.’

Kleinnijenhuis: ‘Ik denk dat we een goed begin hebben gemaakt maar er zijn nog een heleboel losse eindjes. En ik kan slecht tegen losse eindjes. We gaan net zo lang door tot alles boven tafel is. Dus lees Trouw of kijk RTL. Voor de feiten.’