Jan-Hein Strop: ‘Sywert-gate is het failliet van de kaartenbakjournalistiek’

Het verschijnen van het boek, mede geschreven door ondergetekende, ging eind maart gepaard met media-aandacht. Zo mochten we aantreden in talkshow Khalid & Sophie. Sywert van Lienden - inmiddels verdacht van oplichting en verduistering - wist voor de aankondiging van het onderwerp al dat we uitgenodigd waren. 

De redacteur van het programma was benaderd door Sywert, die haar vertelde dat we in het boek ‘illegaal’ verkregen bewijsmateriaal hadden gebruikt. Ook meldde hij de redactie dat hij ons een ‘ultimatum’ had gesteld om zaken recht te zetten in een pas verschenen artikel. Vanwege dat ‘illegale materiaal’ zou talkshow Op1 ons geweigerd hebben.

Het was klinkklare nonsens. Maar dreigend klonk het wel in de oren van de jonge redacteur, die bezorgd opbelde. Dankzij de interventie van Sywert stelde Sophie Hilbrand in de uitzending vragen over het bewijsmateriaal en het ultimatum.

Het was classic Sywert, althans voor ons. Na bijna een jaar onderzoek waren we gewend aan zulke leugens en manipulaties. Uit dat onderzoek bleek dat de toen nog 29-jarige opiniemaker het zwakke Ministerie van Volksgezondheid behendig had bespeeld via de media en Twitter, wat resulteerde in de beruchte mondkapjesdeal. 

De voormalige gemeenteambtenaar had zijn deal niet gekregen omdat er schaarste was, maar omdat men zijn kritiek vreesde. Daarom spoorde minister Hugo de Jonge (CDA) zijn ambtenaren aan contact met zijn partijgenoot op te nemen. Het ontzag voor zijn zestigduizend volgers op Twitter, waaronder velen in Den Haag, en toegang tot de talkshowtafels was een stuk groter dan de angst voor groteske geldverspilling.

Dat roept de vraag op waaraan Sywert zijn roem dankt, of die roem terecht is en waarom hij toegang bleef houden tot de media. 

‘Ophokplicht’
Het antwoord begint eind 2007 bij het LAKS, het Landelijk Aktie Komitee Scholieren. Leerlingen gingen toen en masse staken tegen de door Sywert verzonnen term ‘ophokplicht’. Het oproer bleek het startschot voor een spoeddebat in de Tweede Kamer en dagenlang aanhoudende media-aandacht voor de LAKS-voorzitter. Binnen zeven dagen groeide de welbespraakte 17-jarige Sywert uit tot een bekendheid. In meerdere publicaties werd hij al ‘de toekomstige minister-president’ genoemd.

Toen Sywerts bestuursjaar bij het LAKS eindigde, werd een andere kant van hem zichtbaar. De sollicitatiecommissie bleek forse kritiek te hebben op het functioneren van met name de voorzitter, rapporteerde NRC. Sywert zou de medewerkers van het LAKS-kantoor veel te autoritair hebben behandeld. Bovendien had hij volgens de commissie op het Amsterdamse kantoor een luxe leventje geleid, op kosten van het LAKS. Sywert ontkende alles in een vurige brief aan NRC en beschuldigde de krant van ‘Telegraaf-journalistiek’.

Na de middelbare school ging Sywert in Amsterdam studeren. Op zijn LinkedIn-pagina vermeldde hij jarenlang dat hij in 2013 vier bachelor studies afrondde: rechten, politicologie, economie en Europese studies. Toen NRC hem er in 2021 naar vroeg – nadat de mondkapjesffaire was gestart – bracht hij dat terug tot twee afgeronde bachelors: politicologie en Europese studies. Twee vrienden uit die tijd hebben geen herinnering aan buluitreikingen of afstudeerfeestjes, noteerden we in Sywerts Miljoenen. In het digitale archief van de UvA is geen scriptie van hem te vinden.

Media glijden op de G500  
Voor het einde van zijn studietijd was Sywerts ster opnieuw tot grote hoogte gerezen. In 2012 vatte hij het plan op voor een politieke organisatie die jongere generaties weer een stem moet geven: de G500. In NRC kreeg hij het gehele opiniekatern tot zijn beschikking, in het tv-programma Buitenhof mocht hij zijn plannen toelichten. Met een groep van vijfhonderd jongeren werd hij lid van de drie grootste centrumpartijen: VVD, CDA en PvdA. Door op partijcongressen moties in stemming te brengen wilde de groep verkiezingsprogramma’s beïnvloeden.

Alle kranten schreven over Sywerts jongereninitiatief, spraken van een ‘strijd tegen de vergrijsde macht’ of zelfs een ‘revolutionaire coup’. ‘Sywert van Lienden for president!’ kopte dagblad Trouw. Onder andere NRC, de Volkskrant en Trouw drukten een interview met hem af. En Sywert mocht aanschuiven bij De Wereld Draait Door, dat meer dan 1,5 miljoen kijkers had. 

De impact op de drie partijcongressen viel tegen, maar dat werd niet benoemd.  Alle amendementen die het groepje indiende bij de PvdA, werden ‘genadeloos van tafel geveegd’, schreef De Groene Amsterdammer. Bij het CDA en VVD boekte het initiatief evenmin succes. Na het tweede VVD-congres meldde de G500 dat bij de liberalen een ‘pensioendoorbraak’ is bereikt. In werkelijkheid waren de vier G500-amendementen weggestemd.

NU.nl nam Sywerts persbericht desondanks vrijwel integraal over: ‘De G500, die zich eerder roerde op de congressen van de PvdA en het CDA, wist meerdere speerpunten te agenderen en binnen te halen.’ ‘Gelukkig zijn die journalisten bij NU.nl lui, en nemen ze onze berichten bijna geheel over,’ tekende De Groene op uit de mond van de penningmeester. ‘Je moet de boel altijd mooier maken dan het is, hè!’ Verder is vooral NRC kritisch over de G500: de ‘revolutie die smoorde’, kopte de krant. 

Televisiester
Na de Tweede Kamerverkiezingen van september 2012 was het gedaan met de G500. Sywert beloofde in NRC nog een ‘zelfonderzoek’ en een boekje over het eerste halfjaar. Van beide is nooit meer iets vernomen.

Het initiatief mocht dan politiek niets hebben bereikt, voor Sywerts populariteit deed het wonderen. Vanaf dat moment werd hij uitgenodigd voor lezingen en dagvoorzitterschappen, werd politiek commentator bij BNN en vaste tafelgast bij De Wereld Draait Door (DWDD). Hij zou er 56 keer aanschuiven.

Een keer in 2016 ging dat faliekant mis, toen Sywert reageerde op de gebeurtenissen tijdens de jaarwisseling in Keulen. Ruim tweehonderd vrouwen zouden op het stationsplein zijn aangerand door grote groepen mannen. Van Lienden zei dat volgens onderzoek ‘een op de twintig tot een op de dertig’ allochtonen verdacht werden van zedendelicten, een ongemakkelijke waarheid’. Maar Sywert zat er ‘een nul’ naast, zo moest hij toegeven. 

Op dat moment behoorde Sywert tot de elite van de kletsende tv-klasse

Het leverde hem veel kritiek op, waarna hij zijn excuses aanbood. Meerdere critici vroegen zich af: waarom geen deskundigen aan het woord maar ‘feitenvrije demonisering’ van vluchtelingen door een mediapersoonlijkheid? In de betreffende uitzending zei presentator Matthijs Van Nieuwkerk: ‘Je hebt hier heel vaak aan tafel gezeten en je zal hier vaak blijven zitten.’ Op dat moment behoorde Sywert tot de elite van de kletsende tv-klasse, bleek uit een inventarisatie in opdracht van NRC.

BN-ers die hun status uitventen is niet nieuw. DWDD werd eerder al als etalage gebruikt voor schaamteloze zelfpromotie, met als gênant hoogtepunt het moment dat Yvon Jaspers haar eigen boerenbontservieslijn mocht komen promoten bij Matthijs; een PR-actie die BNNVARA een berisping opleverde.

De netwerkeconomie draaide vroeger ook, zij het dat de vriendjes-van-vriendjes-mentaliteit minder opviel omdat het zich in de coulissen afspeelde en nog niet op de digitale snelweg. Je moest het niet te bont maken, want ook dan konden er reputatie-represailles volgen, zoals gebeurde met Charles Swietert. De Haagse Journaalverslaggever die tot VVD-staatssecretaris werd benoemd, bleek te hebben gelogen over zijn CV. Swietert was iets te brutaal geweest en had zichzelf een doctorandustitel opgespeld.

‘Sywert is een Swietert’
Sywert is een Swietert, maar dan in moderne tijden. De jeune premier van de tv was geliefd niet per se vanwege zijn vermeende prestaties - dat boeide niemand - maar vanwege zijn (door televisie-redacties gewaardeerde eigenschap) om stevig uit de hoek te komen. Sywert was een nooit haperende meningenjukebox die op commando de juiste quotes uitspuugde. Van Den Haag tot klassieke muziek - Sywert wist overal wat van.

‘De uitkomst daarvan is dat de talkshowbezetting een zelfreinigend mechanisme is dat te lang nadenkende, timide, onaangepaste gasten wegspoelt en het kleine bandje “geschikte gasten” eindeloos op repeat staat. Wat als gevolg heeft dat gasten die ooit vanwege hun uitzonderlijke kennis over een specifiek onderwerp ook gevraagd worden voor onderwerpen waar ze slechts modale kennis van hebben’, stelde Joost de Vries onlangs vast in De Groene.

En dan gaat het dus mis. De kritische distantie van de talskhowhost is er niet meer, de vrienden van het huis krijgen een journalistieke vrijgeleide. Zo kon het gebeuren dat Sywert wegkwam met zijn racistisch getinte faux pas. Hij bleef de kaartenbakprins van DWDD.

Sywert is door het ganse journaille op het schild gehesen, zonder veel kritische reflectie

In zijn werkzame bestaan was Sywert een stuk minder zichtbaar en succesvol. Begin 2017 ging de mediapersoonlijkheid aan de slag bij de gemeente Amsterdam als bestuursadviseur op de afdeling public affairs – zijn eerste baan. Na een jaar kwam Sywert in de ziektewet terecht als gevolg van een hersenschudding. Dat verhinderde hem niet om zijn huis te verbouwen, interviews te geven, in 2019 een opleiding tot toezichthouder te starten en zitting te nemen in de commissie voor het verkiezingsprogramma van het CDA - dit alles op kosten van het UWV. Op het stadhuis werd Sywert zelden meer gezien, maar daarover kreeg de inmiddels gewezen ambtenaar nooit vragen van journalisten. 

‘Zonder winstoogmerk’
Toen begin 2020 de coronacrisis losbarstte, beklom Sywert weer het podium. Met verve wist hij een beeld te schetsen van een overheid die faalde, in tegenstelling tot zijn stichting Hulptroepen Alliantie, die met ‘kampioenen van het bedrijfsleven’ de zorg voorzag van mondkapjes. ‘Zonder winstoogmerk.’ Hij schoof dat voorjaar onder meer aan bij Nieuwsuur om kritiek te leveren op de overheid en bij Op1, waar hij werd geïntroduceerd als ‘chef mondkapjes’. Zijn miljoenenwinst was toen al binnen.

In september 2020 zat Sywert weer bij Op1, omdat hij opvallende tweets had geschreven. Hij vertelde dat de branden in het Griekse vluchtelingenkamp Moria waren aangestoken zodat het kamp gesloten zou worden. Journalist Nick Kivits verzuchtte op Twitter: ‘Zo werkt dat dus op televisie. Je roept als opiniemaker de ene dag iets totaal idioots op Twitter en de dag erna mag je aanschuiven bij een talkshow, want hé, je naam staat in de rolodex en talkshowredacties zijn te lui om mensen met verstand van zaken te bellen…’ Ook andere journalisten hadden soortgelijke kritiek. 

Zulke controverse blijkt geen diskwalificatie te zijn. Sywert is door het ganse journaille op het schild gehesen, zonder veel kritische reflectie. Dat stelde hem in staat de politiek te geselen met Twitter-aanvallen en daaropvolgende kritiek in de media. Daarmee is hij een succesvol voorbeeld van de netwerkkapitalist, die succesvol rendement maakte op zijn netwerkstatus. De Spaanse socioloog Manuel Castells constateerde in 2000 al dat politici in een ‘networksociety’ ondergeschikt raken aan influencers, een woord dat toen nog niet bestond. ‘Political institutions are not the site of power any longer. The real power is the power of cultural codes, embedded in networks.’

Van Lienden voelde dat aan. Macht komt niet meer uit de loop van een geweer, zoals Mao ooit stelde, maar is een tweet van 140 tekens. Deskundigheid is geen noodzakelijke voorwaarde om op televisie te komen (of om een mondkapjesdeal te krijgen), twitterophef veroorzaken wel. Zijn val van toont het failliet van de kaartenbakkrediet aan.

Voor het genereren van kijkcijfers gelden kennelijk andere journalistieke wetten dan voor de meer vorsende kwaliteitsmedia. Als welbespraakte televisiepersoonlijkheid heb je in Nederland een welhaast onaantastbare roem. Tijd om de kaartenbak eens op te schudden en te kijken wie we echt aan tafel hebben.