Frits van Exter: Hoe suggestief kunnen feiten zijn?

Op de pakbonnen staan onder andere ‘pluchen handboeien, kruisloze speelpakjes, politie-uniformen en pink pleaser-vibrators’. De afzender is Scala Agenturen, een groothandel in erotische artikelen. De bestemming is een klant in Moskou. En er wordt betaald uit naam van brievenbusfirma’s via de vestiging van Danske Bank in Estland. De bank is het middelpunt in een onderzoek naar grootscheepse witwaspraktijken, de zogenaamde ‘Magnitsky-affaire’.

Journalisten van NRC en Zembla slaan de handen ineen om de betrokkenheid van Nederlandse banken en ondernemingen te onderzoeken. Een Deense collega geeft ze inzage in documenten met banktransacties - in de onderzoeksjournalistiek wordt samenwerking steeds vanzelfsprekender.

Krant en tv-rubriek volbrengen hun research en stemmen tijdstip van publicatie af: 5 december 2018. Beide verhalen hebben dezelfde strekking en berusten op dezelfde bronnen.

Daarin figureren ook de transacties van Scala – zij zijn slechts een klein voorbeeld van een veel groter, onthutsend verhaal. NRC en Zembla noemen de naam van de ondernemer die enige tijd eigenaar was van het bedrijf in erotica. Zij melden dat hij ‘in verband is gebracht met het criminele circuit’. Het tv-programma voegt eraan toe dat er ‘hardnekkige geruchten over witwassen’ zijn en dat hij zou hebben samengewerkt met drugscrimineel Klaas Bruinsma, ‘maar bewijzen zijn nooit gevonden’. Het toont portretten van beide heren.

De kijker of lezer leert dat dit relevant is. Volgens de geraadpleegde deskundige moeten banken heel alert zijn op transacties waarbij personen met een twijfelachtige reputatie betrokken zijn. De boodschap lijkt duidelijk: hier heeft de bestrijding van het witwassen gefaald.

In het wederhoor ontkent de ondernemer in vele toonaarden – hij was destijds geen bestuurder van Scala en heeft geen weet van de transacties. En na de publicaties dient hij een klacht in tegen Zembla, die de Raad gegrond acht. NRC blijft buiten schot, omdat de redactie volgens klager genuanceerder heeft bericht. Zo staat de link met Bruinsma niet in de krant. De vraag is of dat feitelijk veel verschil maakt. Het klopt immers dat media in het verleden de klager wel met hem ‘in verband’ hebben gebracht - Google weet er alles van.

Het gaat hierbij vooral om de grenzen van suggestie, die bij beeld eerder in zicht komen dan bij tekst. De Raad meent dat zij vooral zijn overschreden in de vormgeving: ‘de wijze van presenteren van feiten en meningen, gecombineerd met het in beeld brengen van onder meer het portret van de klager’ bood ‘de kijker weinig ruimte voor een andere conclusie dan dat de handelwijze van klager niet deugt’.

Frits van Exter is voorzitter van de Raad voor de Journalistiek, maar heeft geen stem in de beoordeling van klachten. Hij verwoordt slechts zijn eigen mening.