Frits van Exter over DENK en de heimelijke opnames

De rechtbank in Amsterdam heeft BNNVARA woensdag in het gelijk gesteld: de publicatie van heimelijke geluidopnames met Farid Azarkan, lid van de Tweede Kamer voor DENK, was niet onrechtmatig. Kunnen journalisten dus gewoon naar hartenlust met verborgen microfoon (of gewoon met de opname-app van hun telefoon) gemaakte opnames de wereld insturen? Het antwoord kan niet verrassend zijn: dat hangt ervan af.

De zaak in het kort: de redactie van het radioprogramma De Nieuws BV ontdekte dat DENK-campagneleider Azarkan een idee had voor de gemeenteraadsverkiezingen in maart: een poster met het portret van Geert Wilders en het logo van zijn partij. De tekst: ‘Na 15 maart gaan wij Nederland zuiveren.’ Volgens het BNNVARA-programma heeft DENK de banner ook online getest, maar er vervolgens van afgezien om het groots te verspreiden, omdat het, naderhand in de woorden van campagneleider Azarkan, te ver ging.

De redactie sprak in april met Azarkan op het Binnenhof in de kamer waar de fractie van DENK kantoor houdt. Hij zei vooraf dat er geen opnames van het gesprek gemaakt mochten worden. Het Kamerlid bevestigde het bestaan van het ‘ideetje’ – meer was het volgens hem niet. DENK zou na verspreiding van de poster onthullen dat het er achter zat. Het wilde een punt maken over het extremisme van Wilders, maar, zoals gezegd, het verdween in de prullenmand.

De Nieuws BV zag er toch nieuws in: DENK had immers serieus overwogen met nepnieuws Wilders aan te vallen. En het ‘ideetje’ kwam van een van de belangrijkste voormannen van DENK. Na de nodige vruchteloze mailwisselingen en telefoontjes, meldde BNNVARA aan DENK dat het op 20 juni een uitzending zou wijden aan de zaak.

Azarkan cs wachtten daar niet op: DENK verspreidde 19 juni een persbericht dat de journalisten op basis van een onbetrouwbare bron (een reclameman die voor de partij werkte) de beweging ‘in de val probeerden te lokken’ en ‘haat en leugens’ over de partij/beweging wilden verspreiden. DENK kondige aan aangifte te doen tegen de journalisten. Ten bewijze plaatste de beweging een heimelijk gemaakte video op YouTube waarop de bewuste reclameman aan Azarkan suggereert dat hij slechts slachtoffer is van het spelletje dat de journalisten van De Nieuws BV wilden spelen.

De redactie meldde DENK daarop dat ze opnames van het gesprek met Azarkan hadden gemaakt. Dat was aanvankelijk slechts bedoeld als geheugensteun en, wellicht met vooruitziende blik, om ‘bewijs’ achter de hand te hebben. Nu zouden zij fragmenten openbaren om ‘de ernstige beschuldigingen’ aan het adres van de programmamakers te weerleggen. En zo geschiedde op 20 juni.

Zo werd het ‘ideetje’ van DENK alsnog een rechtszaak. In het vonnis van woensdag maakte de rechter duidelijk waarom de uitzending niet onrechtmatig was. Ten eerste is het opnemen van gesprekken wettelijk toegestaan ook als de betrokkene daar geen weet van heeft en, in dit geval, zelfs als hij opname vooraf verbiedt. Ten tweede kon er geen misverstand zijn over de aard van het gesprek: een journalist vraagt een politicus om een reactie - blocnote of microfoon maken weinig verschil als het gesprek gewoon ‘on the record’ is. Ten derde: de redactie openbaarde slechts gedeelten van de opnamen om zich te kunnen verweren tegen de beschuldigingen, die Azarkan al voor de uitzending naar buiten had gebracht. Ten vierde: de redactie heeft DENK netjes vooraf ingelicht over zijn voornemen. Ten vijfde: de banner was niet een idee van een willekeurige reclamemedewerker maar van Azarkan zelf en was serieus getest.

Ten slotte, en dat is de belangrijkste overweging, het belang van publicatie weegt zwaarder dan de belangen van Azarkan. Wat volgens hem niet meer is dan een ‘pikant nieuwsfeitje’ is volgens de rechtbank wel degelijk een misstand: ‘De nepbanner kon immers leiden tot polarisatie, angst en haat en had (Wilders) mogelijk zelfs in gevaar gebracht.’

Het doel heiligt de middelen. En dat strookt met wetgeving en jurisprudentie. En het komt ook overeen met de leidraad van de Raad voor de Journalistiek: ‘Het staat journalisten vrij een telefoongesprek op te nemen zonder dat aan hun gesprekspartner mee te delen. Achten zij het in het belang van hun publicatie nodig om een opgenomen telefoongesprek geheel of gedeeltelijk uit te zenden, dan dienen ze dat vóór publicatie aan hun gesprekspartner mee te delen.’

Het is de vrucht van voortschrijdend inzicht. De Raad beveelt journalisten aan altijd met open vizier te opereren. Publicatie van verborgen opnames lijkt daarmee in tegenspraak. Maar de Raad erkent al enige tijd dat sommige misstanden slechts aan te tonen zijn als de journalist heimelijk opereert. En hij moet zich ook kunnen wapenen tegen partijen, die grof geschut inzetten tegen hun werk. Dat inzicht heeft de Raad er ook toe gebracht de Leidraad te verruimen.

Uiteraard staat het DENK vrij om daartegen procedures aan te spannen bij de rechtbank of de Raad – elke zaak verdient een afzonderlijke afweging -  maar gelet op haar wijze van opereren, inclusief de opnames die ze zelf heimelijk maakte en publiceerde, is het misschien goed het motto van de partij of beweging in herinnering te roepen: ‘Een verdraagzame samenleving waarin wij elkaar accepteren en ons verzetten tegen de dubbele maat.’

Frits van Exter is voorzitter van de Raad voor de Journalistiek. Hij heeft geen stem in de beoordeling van klachten en verwoordt hier zijn persoonlijke mening.