Portfolio Twintig jaar geleden verruilde Negin Zendegani het verstikkende Iran voor Nederland. De kunst trok haar aanvankelijk, maar het werd de fotojournalistiek, waar ze nu fulltime actief is. Haar fotoportretten moeten een gevoel van gelijkwaardigheid oproepen.

Het verhaal van Negin Zendegani (50) begint lang geleden met een fotoalbum. We zijn in Abadan, een drukke havenstad in het zuidwesten van Iran, waar het meisje woont met haar vader en moeder. Buiten klinken geluiden van vertrekkende schepen. Rondom het huis staan olieterminals, door Engelsen geëxploiteerd. Binnen zit kleine Negin met een boek op schoot. Uren achtereen tuurt ze naar fotootjes van onbekende gezichten. Haar ouders vraagt ze niets. Ze kijkt, blijft kijken en verzint zelf de verhalen achter de mensen, die later haar ooms, tantes en andere familieleden blijken te zijn.

Bijna veertig jaar later haalt ze de herinnering aan het fotoalbum op. In gedachten is ze voor even terug in de stad, waar haar beide opa’s voor de Engelsen werkten en de sjah van Perzië zijn laatste restje gezag uitoefent. Langs de kades ziet ze Japanners en Koreanen lopen, die met schepen kwamen. Zendegani begint in haar dromen zelf te reizen. Het leven is boeiend en vredig. Tot de oorlog uitbreekt, met buurland Irak, en daarna de Islamitische Revolutie alles verandert en verstikt.

Ze vertelt over haar jeugd op een plek die in niets aan het oude Perzië doet denken. Zendegani nodigt me uit op een smal eilandje in de Loosdrechtse Plassen, vlakbij Breukelen. Ze verblijft er geregeld bij vrienden. In een lavendelkleurig huisje ligt haar laptop op een tafel. Het gesprek vindt plaats op een terras aan het water, waar meerkoeten en andere vogels luidkeels de late lente vieren. Ze ziet toch een parallel met de havenstad waar ze opgroeide. ‘Ik ben als sterrenbeeld kreeft en zit dus graag bij water’, begint ze, ‘Vrijheid is voor mij belangrijk, anders kan ik niet denken en wegdromen. Van aard ben ik huiselijk, maar ik ben ook nieuwsgierig naar andere mensen. Uiteindelijk ben ik fotograaf geworden om stiekem te weten te komen welke verhalen achter mensen zitten.’

Vliegtuigen boven ons overstemmen soms het gesprek. Het lijkt haar niet te deren. Zorgvuldig kiest ze de woorden uit een Nederlands vocabulaire, dat ze twintig jaar geleden is begonnen op te bouwen. Haar ex-man was al eerder gevlucht, Zendegani en haar eerste kind kwamen anderhalf jaar later. In Iran werd het te benauwd, de politieke en religieuze controle was groot. Ze was al op haar elfde jaar met haar ouders naar Teheran gevlucht, maar de onveiligheid bleef en nam telkens andere vormen aan. Bijna iedere week werd ze ‘om niets’ gearresteerd, een enkele keer belandde ze in de gevangenis. Het was 1998, tijd om te gaan. Alles liet ze achter, alleen haar zoon nam ze mee. Haar nieuwe thuis werd Nederland, maar in Arnhem kon ze zich pas vestigen na een confronterende tocht langs opvangcentra.

‘Fotografie speelde nog geen rol’, vertelt ze. ‘Ik kwam in een heel andere wereld terecht dan ik had verwacht. Iedere dag ondervond ik cultuurschokken.’ Ze keek intensief zonder camera en sloeg alle indrukken in haar geheugen op. De beelden verwarren haar nog. De kazerne was een soort stadje met alle nationaliteiten, dicht op elkaar. Op een dag zag ze een kind met toestemming van de moeder in de gang poepen. Jongeren, vermoedelijk uit Oost-Europa, begonnen om acht uur in de ochtend met drinken tot ze zat waren en ruzie maakten. Lege flessen smeten ze kapot op de grond. ‘Ik stopte mijn vingers in de oren, maar het vreselijke geluid hoorde ik toch’, zegt ze terwijl ze haar hoofd naar het water draait. ‘Angstig was het, ik wist niet wat ik moest doen.’ Wachtend in de lange rij voor de voedsel­uitdeling stonden Afrikaanse mannen dicht bij haar. Wat was hun bedoeling? Ze kende hun gebruiken niet. Dan weer schreed een groep Afghaanse vrouwen een zaal binnen. Sjiek, in bont gekleed en wiegend op hoge hakken. ‘Het was er onprettig maar tegelijk fascinerend. Had ik toen maar een camera gehad!’

Ze dacht er geen moment aan fotografie. Ze was bang van fotografen. Het medium associeerde ze met grote, boze mannen. Zendegani haalt ongevraagd een herinnering op: ‘Bij ons thuis was het traditie dat tenminste één keer per jaar een fotograaf langskwam voor een verjaardags- of familiefoto. Die mannen commandeerden: ga dáár staan, dáár zitten. Met een grote camera maakte zo’n enge man een foto. Pets, en dan ook nog een harde flits. Ik moest huilen. Zoiets zou ik later nooit worden, wist ik zeker.’ Ze beschrijft het tafereel in bozige zinnetjes. Op het water naast haar zet een woerd de aanval in op een andere mannetjeseend, als die zijn vrouwtje te dicht nadert.

Stewardess of chirurg wilde ze worden, zeker geen fotograaf. Ook niet toen ze op 30-jarige leeftijd in Nederland aankwam. Ze nam allerlei werk aan en kreeg een tweede kind van haar Iraanse man. Haar drang naar vrijheid en zelfstandigheid groeide. Tien jaar geleden koos ze voor een parttime studie aan de kunstacademie in Arnhem. Maar beeldhouwer of schilder zou ze niet worden. Fotografie begon haar interesse te wekken, zó kon ze achter mensen en hun verhalen aan. Toch duurde het even. Pas vier, vijf jaar geleden besloot ze de stap te wagen: ze werd fulltime fotograaf. Haar specialiteit: portretten, individueel of in groepsverband.

Als moeder en fotograaf gaat ze zelfstandig door het leven. ‘Daar ben ik trots op. Ik heb gestudeerd en twee kinderen opgevoed in een vreemd land. Daardoor moest ik harder dan een ander werken. Ik moest me bewijzen en verdedigen, als buitenlander, het vertrouwen ontbrak. Nu ben ik verder en heb mijn doel bereikt, één doel kan ik beter zeggen, want ik ben ongeduldig en wil meer.’

Haar fotografie wordt gevoed door haar afkomst en ervaringen, zonder twijfel. Maar Zendegani is gestopt met verklaren wie ze is, waar ze vandaan komt en waarom ze gevlucht is. Ze is voortaan Negin Zendegani, moeder en fotograaf in Nederland. Zo wil ze ook fotograferen: ‘In mijn portretten wil ik mensen laten zien, met een gezicht, waar je naar kunt kijken. Ze zijn los van de ellende die ze achterlieten, geen stereotype, ze zijn mensen zoals jij en ik. De kijker moet denken: naar wie kijk ik? Mijn foto’s moeten een gevoel van gelijkwaardigheid oproepen, zonder te pushen.’ Het verleden heeft haar gevormd. Ze wil geen dwang meer, voor haarzelf en ook niet voor een ander. ‘Ik wil iemand in vrijheid laten kijken’, zegt ze.

Ze zocht contact met mensen die dezelfde ervaringen hadden als zij: weg van eigen land, op zoek naar rust, vrijheid en veiligheid. Nederland als gemeenschappelijk land van aankomst. De fotoserie oogt als een familiealbum en kreeg de titel ‘Gelukzoekers, gelukbrengers’. Daarna kwamen bij haar vragen op, als: wat betekent de komst van al die mensen vanuit andere culturen voor de Nederlandse identiteit? Zelf kreeg ze een Nederlandse partner. Zendegani ging voor een nieuwe fotoserie op zoek naar gemengde stellen, meestal een Hollandse vrouw met een niet-Nederlandse man. De interieurs op haar foto’s weerspiegelen het proces van vermenging. Afrikaanse beeldjes of Japanse lampionbloemen in geordende vertrekken vertellen op subtiele wijze grote verhalen van ver. Aan de serie van 24 foto’s ligt – onbewust – een diepere wens ten grondslag, voortkomend uit een ongebroken optimisme. Ze komt iets naar voren en zegt: ‘Verschillen in gemengde gezinnen zijn er. Scheidingen komen voor, maar meestal gaat het goed. Als het in zo’n kleine kring lukt, dan moet het toch ook in de Nederlandse samenleving kunnen lukken?’

In het gesprek valt een korte stilte. De vogels om ons heen nemen het over. De laatste soesjes moeten op, voordat straks de lunch wordt geserveerd. Tijd voor laatste vragen, bijvoorbeeld: waar komt dat optimisme vandaan? Zendegani, ernstig: ‘Het zit in mijn aard. Maar ik voel me ook een voorbeeld. Na mijn komst in Nederland was ik een bron van angst voor andere mensen. Niet ik, Negin, maar de buitenlander. Ik wil die angst weg ­nemen. Ik ben geen zelfmoordterroriste, maar een mens die in vrijheid wil leven. En een vrouw die er hard voor heeft gewerkt om succesvol te zijn.’

Nederland is het land waar ze verder wil komen, maar haar geboorteland blijft dichtbij. Ze is er een paar keer naar teruggekeerd, met alle risico’s van dien. Kort geleden was ze er ook, om te fotograferen. De onvrijheid was tastbaar, het grimmige verleden speelde op. Toch besloot Zendegani te gaan, ze wilde er vrouwen zoals zij ontmoeten. Binnenshuis maakte ze er ontspannen portretten van moeders en dochters, in kleding naar hun keuze. ‘Ik koos vrouwen die een normaal leven leiden, sterke vrouwen’, zegt ze. ‘Op straat zien ze er heel anders uit.’ De portretten vormen gezamenlijk een uitvergroot album, zoals lang geleden bij haar thuis.

Uit de serie Onderweg (Selvy) over kinderen in azc’s

Uit de serie werkende Iraanse vrouwen

Uit de serie gemengde stellen