Autobiografie Snowden spannend en openhartig verslag van bedachtzame klokkenluider

Snowden erkent dat ruiterlijk, als hij schrijft over zijn eerste klussen voor de National Security Agency en de Central Intelligence Agency. De macht die hem was toegekend door toegang tot omvangrijke systemen was verleidelijk, schrijft Snowden, die lange tijd geloofde in ‘de missie’ van zijn werkgevers.

Snowden werd geboren in een liefdevol - maar uiteindelijk gebroken - gezin, met een vader die al voor de Amerikaanse overheid werkte. Een gezin waarin bovendien Snowden interesse in computers werd gestimuleerd.

Snowden neemt veel tijd voor deze onschuldige periode van inbelmodems en (pre-internet) bulletin board systemen. Als een geduldig docent legt Snowden lastige termen uit en doet dat met een geestige ongedwongen toon, die ook in de Nederlandse vertaling overeind blijft.

Na de aanslagen van 11 september 2001 meldde Snowden zich in eerste instantie aan om te dienen in het leger, maar een zware beenblessure beëindigde zijn militaire carrière. Niet lang daarna kwam hij (steeds officieus gedetacheerd via computermaker Dell) in dienst van de CIA en later NSA. Hij geloofde lange tijd dat middelen het doel heiligden. Hij raakt echter gedesillusioneerd over de methoden en reikwijdte van de gekozen methoden.

“Terrorismepolitiek werd belangrijker dan terrorisme zelf”, verzucht Snowden over die periode. Elf september viel bovendien samen met een enorme sprong in wat technisch mogelijk was, iets waar de inlichtingendiensten dankbaar gebruik van maakten.

Terwijl collega’s werden uitgezonden naar “mooie pretstadjes met molens en fietsen, waar je zelden explosies hoort” werd hij gestationeerd in Genève – de stad waar ironisch genoeg ook het wereldwijde web werd uitgevonden.

Een rapport dat hij als systeembeheerder moest beoordelen omdat het was geflagged vanwege een rechtenkwestie, bleek te handelen over het massaal afluisteren van telefoonverkeer, óók van Amerikanen. Ook zonder toestemming van een rechter. Het was een belangrijke, negatieve mijlpaal. “Nadat ik dit geheime rapport gelezen had, leefde ik in de weken, zelfs maanden daarna in een waas”, schrijft Snowden.

De datahonger van zijn werkgevers en de soms onbeschaamde opschepperij wat inlichtingendiensten potentieel konden en wat ze praktisch déden onder klinkende namen als PRISM, UPSTREAM, STELLARWIND, OPTICNERVE, PHOTONTORPEDO en XKEYSCORE sterkten hem in zijn idee klokkenluider te moeten worden.

Snowden beschrijft hoe eenzaam dat besluit was: hij kon niemand over zijn plannen vertellen, al zeker niet zijn partner Lindsay Mills. Een hoofdstuk uit het boek bestaat enkel uit schrijnende dagboekpassages van Mills, kort nadat Snowden naar Hongkong is gevlucht.

Hoe de uiteindelijk gelekte documenten naar buiten kwamen leest als een spannende film: Snowden bedacht een smokkeltechniek via een Rubiks kubus, waarbij de computerexpert eerst meerdere collega’s van het speelgoed had voorzien en bij de bewaking al snel ‘die kerel met een Rubiks kubus’ bekend stond.

Een sd-geheugenkaartje is makkelijk te verstoppen achter een kleurvlak van de kubus, maar is ook relatief traag. Ze deden er een volledige werkdag over om bestanden te kopiëren. Acht uur om ontdekt te worden, ga er maar aanstaan.

Journalisten waren ook naïef, stelt Snowden. Er was nauwelijks aandacht voor openbare lezingen waarin CIA’s Chief Technology Officer Gus Hunt ronduit stelde dat het doel is alle door mensen gegenereerde informatie in te zien. Hunt grapte bij die gelegenheid dat hij telefoons van aanwezige journalisten kon tracken. Bij zijn eerste mailcontacten met journalisten moest hij ze meestal eerst uitleggen hoe ze hun mails konden versleutelen.

De selectie van journalisten en media om het materiaal aan te lekken is verhelderend. Snowden was overtuigd dat de ingewikkelde materie voor publicatie een vertaalslag nodig hadden. Door journalisten. Hij wilde echter niet met WikiLeaks in zee, omdat die organisatie de stukken alleen onbewerkt zou publiceren.

Een andere potentiële kandidaat, de New York Times, viel ook af. Die krant legde de onthulling over ongeoorloofd afluisteren van telefoongesprekken van Amerikanen een jaar lang in de la, nadat de Amerikaanse overheid had gesteld dat erover publiceren schade zou aanrichten aan de nationale veiligheid.

Snowden verwachtte vrijwel direct te zullen worden geïdentificeerd, zodat elk uit- of afstel in het publiceren het klokkenluiden nutteloos zou maken. Stiekem hoopte de klokkenluider dat journalisten de misstanden misschien zelf zouden ontdekken “Wat deden journalisten anders de hele dag, behalve twitteren?”

Uiteindelijk viel de keuze op documentairemaakster Laura Poitras, journalist Glenn Greenwald en dagbladen The Guardian en The Washington Post. Hij reisde naar Hongkong met contant betaalde vliegtickets en zoals dat heet: the rest is history.

Snowden belandde uiteindelijk in Rusland, waar zijn verblijfsvergunning geldig is tot augustus 2020. Het gastland bood hem bij aankomst in 2013 via een cold pitch het voorstel om voor inlichtingendienst FSB te komen werken. Waar de klokkenluider straks heengaat is de vraag. Frankrijk of Duitsland, mits die asiel willen verlenen.

De autobiografie, met humor en oog voor detail geschreven, geeft een inzicht in Snowdens beweegredenen en de ongebreidelde macht die inlichtingendiensten zich hebben toegeëigend. Hij waarschuwt over de kracht van metadata: gegevens óver je gedrag. Inlichtingendiensten hoeven niet eens precies te weten wát je zegt – wanneer en tegen wie is veelzeggend genoeg.

Onze Nederlandse AIVD en MIVD hebben sinds enige tijd ook een gemoderniseerde spionagewet, mét sleepnetfunctie. Toch blijkt de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdienst inmiddels een geduchte waakhond, iets waar ik eerlijk gezegd altijd over twijfelde.

Het is volgens mij geen overdrijving dat zonder de wereldwijde discussie die de gelekte documenten losmaakte zulk toezicht minder scherp zou zijn. Gezien de offers die Snowden daarvoor heeft gemaakt, rest daar enkel dank en ontzag voor.