Column: Waar staat de krant eigenlijk voor?

Het Amsterdamse debatcentrum De Balie organiseerde op donderdag 14 september de avond ‘Kies toch niet steeds de kant van de macht’, een kritische analyse van de politieke verslaggeving in Den Haag door onderzoeksjournalisten Kim van Keken en Dieuwertje Kuijpers. (Full disclosure: net als zij is de schrijver van dit verhaal lid van de onderzoekscoöperatie SPIT.)

Drie politieke verslaggevers waren zo stoer om met de beide auteurs en de zaal in discussie te gaan over de kritiek op hun werk: Leendert Beekman van BNR Nieuwsradio, Hannah Warnar van het Talpa-tv-programma Hart van Nederland, en Mark Lievisse Adriaanse van NRC. Het werd een mooie, levendige en leerzame avond.

Maar pas na afloop, aan de bar, hoorden we hoeveel Haagse journalisten hadden geweigerd om in het Balie-panel plaats te nemen: vijfentwintig. Dat is wel erg veel, zelfs als je in aanmerking neemt dat een aantal van hen echt verhinderd was.

“Tijdens het debat bleek dat de mainstream media in Den Haag zich regelmatig laten misbruiken voor propaganda door en voor politici, onder het mom van exclusiviteit. Een concreet voorbeeld dat aan de orde kwam, was een werkbezoek van premier Rutte aan een melkveehouderij in het Friese Koudum, aan de vooravond van het roemruchte stikstofoverleg onder leiding van Johan Remkes, waaraan negen van de twintig uitgenodigde boerenorganisaties hadden geweigerd deel te nemen.

De enige cameraman die van de RVD meemocht, was van SBS6. Het enige landelijke beeldverslag verscheen dan ook in Hart van Nederland. Het enige geschreven verslag verscheen op NOS.nl. Waarom de grootste nieuwsprovider van Nederland meewerkt aan dit soort constructies, roept de nodige vragen op. Helaas bleven die onbeantwoord, omdat er geen journalist van de NOS in het panel zat.”

Waarom doen Nederlandse redacties zo weinig aan zelfkritiek en zelfreflectie in hun dagelijkse praktijk?

‘Als door een adder gebeten’
Nederlandse journalisten staan te weinig stil bij hun eigen beroepspraktijk. En als je daar zelf niet over nadenkt, reageer je algauw als door een adder gebeten op kritiek van buiten. Twee niet-journalisten in de zaal verbaasden zich daar openlijk over. ‘Ik werk veel samen met rechters’, merkte een juriste op. ‘De rechterlijke macht doet al jaren aan regelmatige en goed georganiseerde collectieve reflectie op het eigen handelen.’ Net zo gaat dat in het sociaal-maatschappelijk werk, zei een andere vrouw, die in dat domein werkzaam is.

Hun vaststelling was voor mij dé eye-opener van het Balie-debat. In hun pamflet identificeren Van Keken en Kuijpers ‘vier ongemakken’, maar die betreffen vooral de politieke verslaggeving in Den Haag. Het tekort doet zich echter voor over de volle breedte van de journalistiek. Toch is het bepaald geen nieuws, dat de pers vaak faalt in het blootleggen van belangrijke kwesties - RTL en Trouw waren lange tijd de enige twee media die serieus onderzoek deden naar het toeslagenschandaal.

Een taboe is het evenmin: er zijn talloze boeken over dit probleem geschreven - Van Keken en Kuijpers halen er zelf een paar aan. Maar waarom ondernemen wij dan niet meer om dat probleem te voorkomen? Waarom doen Nederlandse redacties zo weinig aan zelfkritiek en zelfreflectie in hun dagelijkse praktijk?

Anekdotisch bewijs
Ik ga hier proberen antwoord op die vragen te geven. Voornamelijk op basis van anekdotisch bewijs, zeg ik er meteen bij, want dat begrip gebruiken we vandaag de dag vooral in negatieve zin: ‘Anekdotisch bewijs ís geen bewijs.’ Onzin. Een goede journalist gebruikt alleen anekdotes die bewijzen uit andere bronnen illustreren en versterken. Hij kan zich daarvoor bovendien beroepen op een wellicht verrassende autoriteit: Jeff Bezos.

De topman van Amazon gebruikt voor zijn bedrijfsvoering niet alleen de ‘tonnen aan statistieken’ die alle grote organisaties verzamelen, zoals gebruikersdata en tevredenheidsonderzoeken. Daarnaast leunt hij ook sterk op gesprekken en correspondentie met individuele klanten, toeleveranciers en medewerkers, zo beschreef dit artikel in het Amerikaanse zakenblad Inc.

Want als hun verhalen strijden met de zogenoemde ‘harde’ data, zo heeft Bezos geleerd, ‘schuilt de waarheid meestal in de anekdotes. Het is heel belangrijk de data te blijven toetsen aan je intuïtie en instincten, en dat ook bij te brengen aan je managers.’

Net zoals anekdotes de harde data kunnen bevestigen of ontkrachten, kunnen ‘intuïtie en instincten’ journalisten helpen om diepere waarheden achter de waan van de dag te blijven zien. Kennelijk zijn onze intuïtie en instincten afgestompt geraakt. Nogmaals: ‘harde’ bewijzen heb ik niet. Maar om mij heen zie ik wel een paar ontwikkelingen die deze afstomping kunnen verklaren.

Veel vaker dan vroeger legt de journalist met het beste verhaal het af tegen de collega met de beste pitch

Hongerige monsters
Nieuwsmedia zijn hongerige monsters, die de hele dag door gevoed moeten worden met verse verhalen. Dat is altijd zo geweest, maar het internet maakt die druk 24 op 7 voelbaar: de monsters slapen niet eens meer. De werkdruk nam toe, terwijl de meeste redacties inkrompen. Het gevolg is een ‘ratrace om het nieuws’, zoals wijlen Mark Hoogstad het ooit omschreef. Deze ervaren journalist zegde om die reden zijn vaste baan op bij AD Rotterdams Dagblad. ‘Ik was te veel en te vaak bezig met kwantiteit, en kwam steeds minder toe aan kwaliteit. Productie ging boven prestatie.’

In zo’n sweatshop verdampen de tijd en de geestelijke ruimte voor een regelmatige groepsevaluatie van het geleverde journalistieke handwerk. Internet heeft de redacties ook competitiever gemaakt, door hun nieuwe obsessie met bereik, clicks en likes. Veel vaker dan vroeger legt de journalist met het beste verhaal het af tegen de collega met de beste pitch bij eind- en hoofdredactie. Een goed gesprek ontstaat niet in zo’n wedstrijdsfeer.

De derde grote conversation killer is de machtsconcentratie in de media, die journalisten dreigt te reduceren tot hamsters, die een toenemend commercieel gedreven tredmolen draaiende moeten houden. Twee artikelen in de Volkskrant van zaterdag 17 september, drie dagen na het Balie-debat, getuigen daarvan. Het eerste is een uitgebreide reconstructie van de #MeToo-doofpot rond DPG-topman Jaak Smeets, het tweede de bijdrage van die week van Jeroen Trommelen, de ombudsman van de krant.

Smeets werd in 2016 ontslagen vanwege seksueel overschrijdend gedrag. De hoofdredacteuren van de DPG-kranten waren daarvan op de hoogte, maar hielden dat nieuws zes jaar lang uit hun kolommen. Extra pijnlijk voor de kwaliteitsjournalistiek die zij voorstaan, was dat het uiteindelijk toch werd onthuld door een niet-journalist: Yves Gijrath, vooral bekend van de Miljonair Fair.

In zijn podcast noemde Gijrath de Smeets-doofpot ‘de meest pure vorm van lezersverraad die ik ooit heb gezien in de journalistiek’. Smakelijk vertelde hij hoe Christian Van Thillo, de eigenaar van DPG Media, bij hem op kantoor in huilen was uitgebarsten. Maar publiekelijk blijft Van Thillo zwijgen. Zelfs voor de reconstructie in de Volkskrant wilde hij geen vragen beantwoorden, net zo min als Erik Roddenhof, de huidige ceo van het concern.

De verdwijning van de identiteit heeft onze journalistieke intuïtie en instincten aangetast

Debat is verstomd
Dat ook hun redacteuren zo lang stil bleven, komt omdat zij vrezen voor hun baan, zo analyseert de Gentse socioloog Mart Willekens in de Volkskrant-reconstructie. In de Nederlandstalige mediamarkt maken nog maar twee concerns de dienst uit: DPG Media en Mediahuis. ‘Als je er daar uit ligt, is het snel gedaan.’ Het is geen toeval dat twee van de panelleden in De Balie werken voor kleinere spelers als Hart van Nederland en BNR Nieuwsradio.  Hannah Warnar en Leendert Beekman moeten nog knokken om serieus te worden genomen in Den Haag, door de politici én door hun kijkers en luisteraars. Dan ga je een serieus debat niet uit de weg.

Op de redactie van de Volkskrant is het interne debat juist verstomd, constateert ombudsman Jeroen Trommelen in de zaterdagkrant van 17 september. Als redacteur van die krant maakte hij mee hoe ‘de solidaire beginselverklaring met de “ontrechten en verdrukten” van de samenleving’ verdween uit het redactiestatuut. De toenmalige hoofdredacteur Philippe Remarque, tegenwoordig bij DPG Media Nederland ‘journalistiek directeur en uitgever van de Volkskrant, Trouw en Het Parool’, vond die bepaling ‘een overtollig overblijfsel uit de tijd dat de Volkskrant een katholieke vakbondskrant was’. Trommelen verzette zich destijds tegen het schrappen van het beginsel, als een van de weinigen.

‘Inhoudelijk is daar echter weinig voor teruggekomen’, stelt hij vast als ombudsman. ‘Ik bespeur daarover ongemak bij lezers en redacteuren.’ ‘Opvallend’ veel lezers delen hun twijfel met de ombudsman over ‘de intentie’ van de Volkskrant-redactie om bijvoorbeeld radicale boeren alle ruimte te geven hun eigen lot te vergelijken met ‘dat van Joden in het Nazi-tijdperk’.

De auteur van het gewraakte artikel had slechts willen overbrengen dat de geciteerde boerenvoorman ‘de bad guy was van het verhaal’. ‘Misschien was dat twintig jaar geleden nog wel duidelijk toen de krant een links profiel had’, vertrouwde hij de ombudsman toe. Nu niet meer. ‘Het gesprek hierover wordt op de redactie ook nauwelijks gevoerd, helaas.’

Waar staat de Volkskrant eigenlijk voor?, luidt de veelzeggende kop boven het artikel van Trommelen. Tijd voor een debat, voegt hij daaraan toe. De werkdruk en de machtsconcentratie zijn voldongen feiten, waar de redacteuren niets meer aan kunnen doen. De ombudsman bepleit een herbezinning op de identiteit van de krant, ‘waarbij de redactie níet machteloos zou hoeven toekijken’. Die kan zij immers zelf vormgeven, in dialoog met haar lezers.

De verdwijning van de identiteit heeft onze journalistieke intuïtie en instincten aangetast. De DPG-kranten staan daarin niet alleen. Ook de Nederlandse publieke omroep, waartoe de NOS behoort, ligt al tijden onder vuur, omdat de directie om onduidelijke redenen veelbekeken journalistieke programma’s schrapt, of verplaatst naar slechtere time slots.

Het is aan de journalisten om het langdurige zwijgen en de heersende angstcultuur te doorbreken. Hier en daar komen ze al in beweging. De huidige hoofdredactie van de Volkskrant ‘wil een nieuw intern debat over de identiteit van de krant’, vernam Trommelen. ‘Dat is mooi. Ik denk dat het haast heeft.’