Dat powerplay door de AIVD, was dat ergens goed voor?

Precies dertien woorden moest onderzoeksjournalist Huib Modderkolk (de Volkskrant) van de rechter schrappen in zijn boek ‘Het is oorlog, maar niemand die het ziet’ dat op 3 september verschijnt bij uitgeverij Podium en handelt over digitale spionage.

Het ging om een harde eis van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD), die het manuscript al enkele weken in haar bezit had en al meerdere verzoeken tot aanpassing bij de auteur had gedaan. In goed overleg had Modderkolk deze verzoeken ingewilligd, ervoor wakend dat zijn proza – waarvoor hij met 110 bronnen contact had gehad – niet te sterk werd geabstraheerd.

Hij had zelf het initiatief genomen om vooraf inzage te geven omdat hij de dienst een kans wilde geven te zeggen waar zijn beschrijvingen operaties verstoren of mensen in gevaar brengen. Ze waren er tot dan toe goed uitgekomen, maar die laatste wijziging van dertien woorden in meerdere passages – die hij op 5 juni bij monde van directeur-generaal Dick Schoof op het hoofdkantoor van de AIVD te horen kreeg – kon Modderkolk niet plaatsen.

Volgens de AIVD zouden deze passages zowel bronnen als operaties van de dienst in gevaar kunnen brengen. Modderkolk vond daarentegen dat de dienst niet aannemelijk wist te maken dat mensen of operaties door publicatie gevaar lopen en wees er daarnaast op dat de operatie waarover het gaat, inmiddels is afgerond.

Hij hield voet bij stuk, waarop de AIVD begin juli een kort geding aanspande tegen Modderkolk en zijn uitgever, met als inzet de alinea’s uit het boek te houden. ‘Het is informatie aan de hand waarvan de identiteit en de verblijfplaats van een AIVD-bron kan worden achterhaald, waardoor deze bron in levensgevaar wordt gebracht’, betoogt de dienst in kort geding, en voegt eraan toe: ‘De eigen inschatting van Modderkolk dat dit niet zo is, is onjuist.’

De dienst gaat nog een stap verder. Omdat de informatie in de ‘zwaarste categorie staatsgeheim’ (‘zeer geheim’) valt wijst ze erop dat openbaarmaking ervan een strafbaar feit is. In een brief (eind juni) waarin de dienst dreigt met juridische stappen tegen Modderkolk en zijn uitgever, kondigt Schoof meteen aan het noodzakelijk te vinden om aangifte tegen Modderkolk persoonlijk te doen wegens ‘(uw voornemen tot) schending en openbaarmaking van staatsgeheime informatie’. Het OM zou in dat geval moeten onderzoeken of de verslaggever strafbare feiten heeft gepleegd.

Aangifte doen tegen de journalist persoonlijk is in onze ogen een onnodig forse stap

Volkskrant-hoofdredacteur Philippe Remarque noemt het in zijn eigen krant een ‘eigenaardige’ reactie. ‘Aangifte doen tegen de journalist persoonlijk is in onze ogen een onnodig forse stap. Als het een poging is ons onder druk te zetten, dan is die niet geslaagd’.

Uitgever Joost Nijsen van Podium zegt tegen RTL Nieuws dat met de actie van de AIVD de onafhankelijkheid van de journalistiek en ‘feitelijk de democratie’ in gevaar komen. ‘Dat zal een verstandige rechter zeker beamen.’

Toch besluit de rechter op 12 juli dat ‘het belang van de staat om te waken voor de veiligheid van de betreffende bron’ prevaleert boven het belang van de auteur en zijn uitgever om ‘het boek zoveel mogelijk zeggingskracht en geloofwaardigheid te geven’.

Auteur en uitgever besluiten niet in hoger beroep te gaan, vanwege de kosten, maar ook ‘om de zaak niet groter te maken dan hij is’. Modderkolk: ‘En ook omdat het lastig verdedigen is wanneer de landsadvocaat doet alsof mensen sowieso in levensgevaar zijn.’

Hoogleraar mediarecht Wouter Hins (universiteit Leiden) vindt het moeilijk te beoordelen of de AIVD in deze zaak ‘met een kanon op een mug’ heeft geschoten. ‘Als er door publicatie een reëel gevaar ontstaat voor een mensenleven dan is een verbod op publicatie logisch. Alleen: er valt in de uitspraak (waaruit omwille van privacy delen zijn geschrapt, red.) niet af te leiden hoe groot dat risico is. Dat kunnen we niet beoordelen want we hebben geen informatie en we moeten de AIVD dus op haar blauwe ogen geloven.’

De geheime dienst, zo vindt hij, heeft wel te zwaar geschut ingezet door te dreigen met een persoonlijke aangifte, omdat de zaak hiermee in strafrechtelijk vaarwater belandt, waarmee automatisch politie en justitie in beeld komen. Afluisteren, computers in beslag nemen of andere getuigen horen worden dan opties om serieus rekening mee te houden, en dat hindert een onderzoeksjournalist ernstig bij zijn werk. Hins: ‘Als Modderkolk om deze zaak is afgeluisterd zou dat schandalig zijn’. Vanuit juridisch opzicht vindt Hins het jammer dat Modderkolk niet in hoger beroep gaat of een bodemprocedure voert, met als inzet de onrechtmatigheid aan te tonen van een preventief verbod op publicatie. ‘Maar de advocaatkosten rijzen dan de pan uit, dus vanuit economisch oogpunt begrijp ik het wel.’

Foto loopt door onder de tekst

Modderkolks’ advocaat Christien Wildeman voegt er terugkijkend aan toe dat de zaak ‘geen gelijk spel’ was. ‘De AIVD heeft de autoriteit en alle informatie; wij hebben alleen anonieme bronnen’. Ze vindt dat de AIVD met de aankondiging om ook tegen de journalist persoonlijk aangifte te doen ‘onnodig powerplay’ ten beste heeft gegeven. ‘Er was geen enkele dreiging dat Modderkolk zomaar zou publiceren. Hij heeft zelf contact gezocht met de AIVD en meerdere passages aangepast, steeds in goed overleg. Die reactie was erg overtrokken; misschien bedoeld als afschrikkingseffect.’

De melding van de AIVD om aangifte te gaan doen vanwege het voornemen staatsgeheime informatie te publiceren – wat overigens door de uitkomst van het kort geding van de baan is – heeft inderdaad direct invloed op zijn contacten met bronnen, vertelt Modderkolk. ‘Er werd in de brief stellig gesteld dat er aangifte zou worden gedaan. Wij wisten daarom de afgelopen weken niet of dat al daadwerkelijk was gebeurd, en het OM misschien al bezig was om informatie te verzamelen. Ze zouden door die aangifte een motief hebben gehad om bijvoorbeeld mijn telefoon af te luisteren. Met bepaalde mensen heb ik dus een periode maar even niet gebeld.’

De ophef heeft de promotie van het boek geen kwaad gedaan, constateert uitgever Nijsen van Podium, al heeft het hem ook veel geld en tijd gekost. ‘We hebben ons goed laten vertegenwoordigen (door Wildeman) want we vonden dat het om een principiële zaak ging. Modderkolk had al veel water bij de wijn gedaan. Het laatste detail dat de AIVD veranderd wilde zien was echt overdreven – al doet de uiteindelijke parafrasering in de definitieve versie niets af aan de zeggingskracht van het boek.’

Nijsen heeft een eerste druk klaarliggen van 7500 exemplaren. ‘Tegenwoordig is dat veel. Maar als we na de presentatie (Pakhuis de Zwijger, op 4 september) en mogelijk De Wereld Draait Door (waar Modderkolk geregeld aanschuift), snel bij moeten drukken is dat geen probleem.’ Hij hoopt zelfs een beetje op het Joris Luyendijk-effect, die zijn boek ‘Het zijn net mensen’ (2006) bij hem publiceerde en – volgens Nijsen – inmiddels een gestage oplage van 300.000 haalde. ‘Net als Luyendijk heeft Modderkolk met digitale spionage een onderwerp te pakken dat zwaar in de lucht hangt. Er staan onthullingen in en er is heel veel voor uitgezocht. Modderkolk kan daarnaast schrijven, een spanningsboog vasthouden en hij opereert ook nog eens voortreffelijk in de media.’