Europese hof houdt Nederland bij de les

Binnen Europa geeft ieder land op eigen manier in wetten en regels invulling aan journalistieke normen/waarden. En daarbij bestaan grote verschillen. De recente ophef over nieuwe mediawetgeving in Hongarije is daar een voorbeeld van. Toch bestaan er regels die overal gelden. Verdragen gaan immers boven nationale wetgeving, rechters moeten nationale wetten toetsen aan deze internationaal geldende afspraken.

En dat geldt dus ook voor het uit 1950 daterende Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM). Artikel 10 van het verdrag gaat over de vrijheid van meningsuiting. En het besteedt ook aandacht aan de vrijheid om zonder enige overheidsinmenging inlichtingen/denkbeelden te kunnen ontvangen/verstrekken.

De Europese waakhond zit in Straatsburg. Het daar gevestigde mensenrechtenhof (EHRM) kan er via zijn beslissingen voor zorgen dat er normen komen die overal in Europees verband gelden. Nationale rechters hebben ze immers als uitgangspunt te nemen.

Met betrekking tot de journalistiek is er inmiddels een reeks Europese uitspraken. Daarin valt op dat het hof keer op keer hamert op het belang van goed functionerende media in een democratische samen­leving. Zo mogen journalisten, ook al is dat niet wettelijk geregeld, op grond van het zogeheten Goodwin-arrest hun bronnen beschermen.

In de Goodwin-zaak is, in maart 1996, het zogeheten verschoningsrecht nadrukkelijk erkend. Het volgt uit de waakhondfunctie van de pers. Burgers moeten aan de media misstanden kunnen melden. Journalisten hoeven in principe hun bronnen niet prijs te geven. Overigens is naast artikel 10 ook artikel 8 van het EVRM belangrijk. Dat gaat over bescherming van de persoonlijke levenssfeer en ook dat kan journalisten betreffen.

Uitzonderingen op het uitgangspunt van persvrijheid zijn mogelijk, maar daar worden zware eisen aan gesteld. Er moet dan een doorslaggevende reden van publiek belang zijn. Daarbij moet dan in concreto worden gekeken naar iets wat je vaak ziet bij een afweging in het kader van het Europees verdrag: is voldaan aan de vereisten van noodzakelijkheid, subsidiariteit en proportionaliteit?

Is er een noodzaak voor het overheidsoptreden? En zo ja: is, indien er keuze is uit verschillende middelen, het minst ingrijpende middel ingezet (subsidiariteit) en heeft het gebruikte middel in relatie tot het te bereiken doel gestaan, was het in proportie? Er moet kortom wel iets heel bijzonders aan de hand zijn voordat de journalistieke vrijheid geweld mag worden aangedaan.

De Telegraaf, Joost de Haas en Bart Mos

De meest recente Straatsburgse uitspraak in een Nederlandse media­zaak dateert uit november 2012.

De zaak draaide om het afluisteren van de redactie van De Telegraaf.

De journalisten Joost de Haas en Bart Mos zouden in hun krant uit staatsgeheimen hebben geciteerd en stelden later vast dat ze door de AIVD werden afgeluisterd.

De Haagse kortgedingrechter wees op 21 juni 2006 vonnis in een belangrijke principiële zaak die was aangespannen door De Telegraaf, 
de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) en het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren.

Tijdens de rechtszaak weigerde de Staat zelfs maar te erkennen dat van afluisteren sprake was geweest. Wettelijke regels zouden dat verbieden. Desondanks vond de rechter dat het afluisteren voldoende aannemelijk was geworden. Niet alleen moest er direct mee worden gestopt, ook moesten reeds verzamelde gegevens worden vernietigd.

Dat laatste ging het gerechtshof in Den Haag, waar vervolgens hoger beroep diende, te ver. Uiteindelijk leidde de zaak tot een oordeel van de Hoge Raad. Die bepaalde op 11 juli 2008 dat de AIVD onder strenge voorwaarden journalisten mag afluisteren. In het geval van De Haas en Mos mocht het, omdat het in het belang was van de nationale veiligheid. Daarop belandde de kwestie in Straatsburg.

Rechtszaken in Straatsburg kunnen heel lang duren, maar eind vorig jaar kwam er dan toch een oordeel in de Nederlandse afluisterzaak. Op 22 november 2012 bepaalde het EHRM in de zaak ‘Telegraaf v. The Netherlands’ dat er geen enkele goede reden was voor de acties tegen De Haas en Mos. En dus stond het definitief vast: Nederland had het Europese verdrag geschonden.

Sp!ts, Koen Voskuil

De zaak rond De Haas en Mos is niet de enige waarbij Nederland in Straatsburg op de vingers is getikt wegens onjuist optreden tegen journalisten. Het eerste geval betrof Koen Voskuil. De journalist, werkzaam voor Sp!ts, werd zeventien dagen lang van overheidswege gegijzeld omdat hij weigerde te vertellen welke politieman hem had gezegd dat er een luchtje zat aan een grote wapenvondst in een woning in Amsterdam.

De al genoemde Goodwin-uitspraak speelt ook in de zaak-Voskuil een belangrijke rol. Het Amsterdamse gerechtshof vond inbreuk op ‘Goodwin’ om twee redenen gerechtvaardigd. In de eerste plaats omwille van de integriteit van de Amsterdamse politie. Daarnaast om er voor te zorgen dat de verdachten in de wapenzaak een eerlijk proces kregen.

Het Europese hof veegt met beide redenen op 22 november 2007 de vloer aan. Onder geen enkele omstandigheid kan het ‘fair trial’-beginsel in een zaak als deze reden zijn journalisten te dwingen hun bron prijs te geven. En wat de integriteit van de politie betreft: ook hier geldt dat de balans moet doorslaan in de richting van de vrije pers. Als waar is wat Voskuil schreef, het EVRM laat dat in het midden, gaat het immers juist om een kwestie waarover het publiek moet worden geïnformeerd.

Autoweek

Een andere principiële zaak leidde op 14 september 2010 tot een uitspraak van het hof. Daar ging het om de kwestie waarbij justitie acht jaar eerder bij Autoweek foto’s in beslag nam van illegale straatraces in Hoorn. De politie vermoedde dat een auto in de race enkele weken eerder was gebruikt als vluchtauto bij een ramkraak. Tijdens dat voorval werd ook een getuige bedreigd met een vuurwapen.

De journalist van de Sanoma-titel kon de foto’s indertijd alleen maken nadat hij de deelnemers aan de wedstrijd had toegezegd dat hun anonimiteit gewaarborgd zou blijven. De Autoweek-redactie weigerde het materiaal derhalve vrijwillig af te staan.

Het EHRM vond de actie van justitie uiteindelijk niet geoorloofd. Er had eerst toestemming moeten zijn van een rechter. In Nederland zal dat over het algemeen de rechter-commissaris zijn. Die moet afwegen of de inbreuk op de journalistieke vrijheid in verhouding staat tot de ernst van de zaak (proportionaliteit) en alle andere mogelijkheden van justitie om bewijsmateriaal te verzamelen (subsidiariteit).

Ravage

Voskuil, Autoweek en De Telegraaf. 
Het is nu al duidelijk wie de volgende zal zijn. Bij het Europese hof ligt al sinds 1 maart 2006 de klacht over de politie-inval op de redactie van het actieblad Ravage. Daarbij werd in mei 1996, onder toeziend oog van de rechter-commissaris, materiaal in beslag genomen. Op 5 februari werd in ieder geval duidelijk dat het hof met een inhoudelijk oordeel gaat komen. Het is dus wachten op het Ravage-arrest.