‘Achter elke gesloopte gevel zit een verhaal’, vertellen de makers van Het Verdwenen Groningen

De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) pompt sinds 1963 gas uit de Groningse grond, waardoor de aarde in een flink deel van de provincie sinds een aantal jaar regelmatig beeft. Over wat dat betekent voor de inwoners van het gebied horen we allemaal incidenteel in het nieuws – wéér een scheur in een muur, een onbewoonbaar verklaard monument, een conflict met de NAM. Maar een totaaloverzicht ontbrak. Nergens werd bijgehouden welke gebouwen er verdwenen of bedreigd werden als gevolg van het leegtrekken van de gasbel. Tot voor kort, want Dagblad van het Noorden lanceerde in augustus vorig jaar het digitale project Het Verdwenen Groningen, en onderzoekt daarvoor welke gebouwen door de gevolgen van gaswinning in Groningen zijn gesloopt of worden bedreigd.

Elk gesloopt of bedreigd pand dat is geïnventariseerd, heeft een paspoort – voorzien van foto en bijzonderheden – gekregen in de online database. We scrollen van een bakkerij uit 1925 naar een beeldbepalende boerderij uit 1764. Van een pittoresk dorpshuis uit 1884 naar 43 moderne rijtjeshuizen in Loppersum. Allemaal gesloopt. We zien een molenaarshuis uit 1845, dat pal naast de voorover hellende molen in Westerwijtwerd staat: onbewoonbaar verklaard. De teller steekt begin januari op 89 gesloopte panden en 373 panden die ernstig worden bedreigd. De aantallen zullen ongetwijfeld in rap tempo oplopen, zeker nadat noordoost Groningen afgelopen week opnieuw werd getroffen door de zwaarste beving sinds 2012; het aantal daaruit voortkomende schademeldingen nadert inmiddels de duizend drieduizend. Al met al is het een schrikbarend overzicht. Je zal maar net in die ene wijk in Appingedam wonen waar 233(!) huizen op de nominatie voor sloop staan.

Murw van bevingsnieuws
Precies dat, het inzichtelijk maken van de grote impact die de gaswinning heeft op het gebied, is het beoogde effect van Het Verdwenen Groningen, vertelt het kernteam van het project, dat bestaat uit coördinator Jantina Russchen (45), onderzoeksjournalist Maaike Wind (36) en datajournalist/programmeur Miriam Haije (26). Inwoners van het bevingsgebied staan ermee op, en gaan ermee naar bed, vertellen ze. Maar zet er een stap buiten en de aandacht verslapt. Haije woont zelf bijvoorbeeld in Leeuwarden; daar heeft niemand het erover op feestjes, en is iedereen uit haar vriendenkring verbaasd als ze de omvang van de database laat zien. Zelfs voor Dagblad van het Noorden-lezers in het naastgelegen Drenthe – dat toch ook de eerste tekenen van aardbevingsproblematiek begint te vertonen – blijkt noordoost Groningen gevoelsmatig een heel eind weg.

‘Dat is iets waar we op de redactie soms mee worstelen’, zegt Russchen, naast coördinator van dit project ook chef verslaggeving van de krant. ‘De zaak speelt inmiddels al vijf jaar. We merken dat mensen een beetje murw beginnen te worden. Wéér zo’n verhaal. Wéér iemand met schade. Hoeveel moet je als krant dan nog uitserveren? Dat was voor ons een belangrijke motivatie om het op een andere manier te gaan doen. We wilden iets blijvends maken, los van de waan van de dag, waarmee we kunnen laten zien hoe groot de impact is op levens van de mensen die erachter schuilgaan.’ Wind: ‘Want echt: achter elke gesloopte gevel zit een verhaal.’ Russchen: ‘Dat geldt niet alleen voor de monumentale, beeldbepalende panden; ook in een doorsnee jaren 60 doorzonwoning hebben mensen geleefd, zijn kinderen geboren.’

Dat is ook meteen de reden waarom ze eigenlijk niet zo goed snappen waarom de aardbevingsproblematiek van Groningen voor veel mensen toch een ver-van-mijn-bed-show blijft. ‘Je zou je in principe makkelijk moeten kunnen identificeren met de mensen hier. Iederéén woont toch in een huis?’, zegt Russchen. ‘De meeste mensen vinden het al vervelend als er nieuwe kozijnen moeten worden geplaatst of als de schilder komt. Hier zitten mensen maanden, jaren in een bouwput. Hebben stutten in hun onverkoopbare huis of wonen ernaast in een container. En dan heb ik het nog niet eens over de bureaucratische rompslomp waar ze in terecht komen; daarbij vergeleken is je belastingaangifte kinderspel. Het is een ramp. Echt een ramp.’

Verslaggever Wind moet meteen denken aan een hoogbejaard echtpaar uit Loppersum. De man is bijna blind maar weet probleemloos de weg in het huurhuis waar hij al ruim zestig jaar woont met zijn vrouw. Nu dringt de woningcoöperatie aan op sloop, en moeten ze eruit. Het is één voorbeeld van de vele die ze uit haar mouw schudt tijdens het gesprek. Anekdote na anekdote volgen elkaar op. Over buren die in rijtjes van vier wonen, en het samen eens moeten worden of ze hun huizen laten slopen of versterken. Over de vrouw die af en toe naar de lege plek rijdt waar haar ouderlijk huis heeft gestaan en dan in plat Gronings niets anders uit weet te brengen dan: ‘’t is wel raar.’ Over mensen die het Rijksmonument waarin ze leefden zien verkommeren omdat ze er niet meer in mogen wonen, maar slopen mag ook niet. ‘Duizelt het je al?’, vraagt Russchen na een tijdje. ‘Zo zijn er honderden verhalen.’

En die worden nu verteld. Naast de database publiceert het team longreads die in woord en beeld het verhaal vertellen van mensen die in de verdwenen panden hebben gewoond. Van drie gebouwen staan de verhalen inmiddels online. Dat moeten er meer worden. ‘Een digitaal monument voor Groningen’, vat Russchen het hele project samen.

Vaste schare tipgevers
Daar ging heel wat werk aan vooraf. Wind begon begin vorig jaar met het bellen van gemeentes om te inventariseren hoeveel gebouwen er zijn gesloopt. ‘En dan zeiden ze: “Goede vraag, dat zouden wij ook wel willen weten.” Niemand houdt dat bij. De gemeentes niet, de provincie niet, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed niet.’ Misschien dat de NAM een overzicht heeft, denkt Wind. Maar die geeft geen cijfers af in verband met de privacy van betrokken.

Daarom werd de database opgebouwd vanuit het eigen krantenarchief en dat van andere media, zoals RTV Noord. Toen die op orde was, werd de community ingezet om de database verder aan te vullen. Via tipformulieren, Twitter, Facebook en nieuwsbrieven werden Groningers opgeroepen hun kennis te delen. Wisten zij misschien wie er in een bepaald gebouw had gewoond? Welke panden er nog meer waren gesloopt? Hadden ze foto’s van verdwenen gebouwen? Wind: ‘De opzet van het project is dat we het samen met de inwoners van Groningen doen. Samen weten we zoveel meer. We hebben ontzettend veel tips binnengekregen. In de eerste twee dagen na de lancering al meer dan honderd. We hebben inmiddels een vaste schare tipgevers.’

Russchen: ‘We hebben de mensen in de dorpen echt hard nodig. Want de betrokken instanties hebben er geen belang bij om erover op de trom te slaan, en we kunnen zelf niet constant door het gebied cruisen om te kijken of ergens een huis wordt gesloopt. De nominatie voor Villamedia’s Journalist van het Jaar is daarom ook een beetje voor al die tipgevers.’

Alle tips die binnenkomen, worden door Wind – of door collega’s die zo nu en dan invliegen – gecheckt. Die research, daar zit de meeste tijd in, zegt Russchen. ‘Het is helemaal niet zo eenvoudig om te achterhalen of een pand werkelijk is gesloopt als gevolg van gaswinning.’ En dat is wel een keiharde eis om in de database te belanden. Wind: ‘Twee boerderijen aan een weg. De ene bewoner heeft er altijd goed op gepast en heeft weinig schade. De ander heeft achterstallig onderhoud. Daar komt aardbevingsschade overheen. Wat is dan nog wat? Dat is heel complex.’

Russchen: ‘Wij gaan altijd aan de voorzichtige kant zitten. Het moet onomstotelijk bewezen zijn dat gaswinning de reden is waarom iets is gesloopt. Daarvoor kijken we in eerste instantie altijd naar de betrokkenheid van de NAM. Heeft de NAM betaald? Dan heb je een belangrijke aanwijzing. Een beetje “follow the money”, zeg maar.’

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Bezoekers van de lancering van Het Verdwenen Groningen op festival Noorderzon. Foto: Carolien Bootsma

Virtual reality
Het Verdwenen Groningen werd in augustus 2017 gelanceerd op het Groningse festival Noorderzon. Drie dagen lang konden bezoekers in een tent kennismaken met het project. Er stond een levensgrote iPad waarop ze door de database konden scrollen. Door een voor de gelegenheid gebouwde muur konden ze door scheuren naar video’s kijken over mensen wiens woningen zijn verdwenen. Twee acteurs gingen rollenspellen aan met bezoekers, om ze te laten voelen hoe het is als je de boodschap krijgt dat je huis wordt gesloopt. Het gaf het project een vliegende start. Voor de toekomst ziet het team nog veel meer activiteiten die onder de vlag van Het Verdwenen Groningen kunnen worden georganiseerd. Haije: ‘Denk aan stadswandelingen, fietstochten, foto-exposities en debatten.’ Russchen: ‘Het lijkt mij ultiem als je een virtual reality tour door de provincie zou kunnen maken, langs alle lege plekken die geslagen zijn. En dat je dan kunt zien wat er stond, en de mensen die er hebben gewoond op je af lopen om hun verhaal te vertellen.’

Zover is het nu nog niet. Maar wie weet wat de toekomst brengt. Het project gaat door zolang de grond onder de voeten schudt, verzekeren de drie. En dat kan nog wel even duren. Want de gaskraan staat nog altijd open, en de economische belangen zijn groot. ‘Het probleem is nog lang niet opgelost’, zegt Russchen. Het is dan ook een ‘ongelofelijk belangrijk dossier’ voor Dagblad van het Noorden, zegt ze, dat zich ervoor leent om iets extra’s mee te doen. Hoezeer de druk op regionale media ook toeneemt. ‘Ik ben heel blij dat we dit project hebben kunnen realiseren, en ik vind het belangrijk dat we dit blijven doen. Dat is onze maatschappelijke verantwoordelijkheid.’