‘Interessant dat nieuwe journalisten zo snel op oude lijken’

Samen met producent Albert Klein Haneveld trok Henk Steenhuis – vooral bekend als oud-hoofdredacteur van HP/De Tijd – het afgelopen jaar door Nederland. Ze interviewden journalisten, bezochten congressen en schoven aan bij lezersbijeenkomsten. In hun drie­delige documentaireserie wilden ze de onrust in de journalistiek in beeld brengen en onderzoeken hoe het verder moet. ‘Toen we deze plannen anderhalf jaar geleden maakten, was het pessimisme oneindig groot. Er heerste een grote angst dat niets overeind zou blijven. Maar in de periode die volgde, zagen we die angst afnemen. We kwamen steeds meer jonge mensen tegen met spannende innovatieve vormen van journalistiek. Ideeën waar de gevestigde orde nog van kan leren.’

In de eerste aflevering van de serie wordt stilgestaan bij de grote veranderingen, ingezet door de komst van internet. Waar eerder een betrekkelijk klein deel van de bevolking de massa van informatie voorzag, kan nu iedereen het nieuws verspreiden via filmpjes, blogs of sociale media. Iedereen kan zich journalist noemen. Steenhuis vindt het erg Hollands dat veel vakgenoten hierop neerkijken en net doen alsof al die burgerjournalisten niet goed bij hun hoofd zijn. ‘Het is dom om aan die gedachte vast te houden. Het medium dat zijn lezers koestert en ze de mogelijkheid biedt om “mee te schrijven” behoort dadelijk tot de winnaars’, voorspelt hij. ‘Misschien was er ooit een tijd dat journalisten knapper waren dan hun lezers, maar nu moet je als krant zoveel mogelijk profiteren van hun kennis en slimheid. Om die vervolgens weer verder te verspreiden onder je andere lezers.’

Lang niet iedere uitgever lijkt klaar voor zo’n nieuwe vorm van journalistiek. Veel van hen lijken te twijfelen over de rol van internet daarin. Want al kreeg het medium vanaf de jaren ’90 een steeds belangrijkere rol in de maatschappij, bij krantenuitgevers brak niet meteen paniek uit. Ze reageerden laat en onnadenkend. De inderhaast ontwikkelde websites gaven de artikelen uit de krant weg of probeerden een nieuw publiek aan te spreken via een – vaak ingewikkeld – betaalsysteem. Beide vormen mislukten. Nieuwe ideeën zoals het project PIM (PCM Interactive Media) flopten net zo. Ook het loskoppelen van websites en krant – wat bij een aantal titels van De Persgroep is geprobeerd – bleek geen houdbare oplossing. ‘De journalistiek is een vreselijk conservatieve sector. Zelfs nu nog zijn veel websites van kranten een soort schaamlappen met een paar columns en wat ANP-berichten. Dat past toch niet meer in deze tijd?’

Hij windt zich op over mensen zoals Persgroep-topman Christian van Thillo die in interviews zegt heilig te geloven in de kracht van de papieren krant. Terwijl Steenhuis zeker weet dat het voor de meeste dagbladen op papier een aflopende zaak is. ‘Veel mensen die we voor de serie spraken zijn dat met me eens. Dus die Van Thillo is of werkelijk zo stom, of hij strooit ons allemaal zand in de ogen. En komt hij vandaag of morgen opeens met fantastische innovaties waar we allemaal stijl van achterover slaan.’ Het liefst had hij hem zelf aan de tand gevoeld over dat onderwerp, maar de Belg wilde niet meewerken aan de serie. Zijn starheid wijt Steenhuis aan het feit dat er nog altijd veel geld te verdienen valt in de papieren markt. Vernieuwen lijkt op dit moment nog geen absolute noodzaak. Gelukkig zit niet iedereen stil. Denk aan het NRC, dat in februari een nieuwe app lanceerde. Voor 4,49 euro per maand krijgen lezers iedere dag een selectie van zeven tot tien verhalen uit NRC Handelsblad en nrc.next. ‘Dat is best een risico en het kan zo zijn dat je hierdoor lezers verliest. Maar misschien boor je ook een nieuw publiek aan. Dat is de gok waard.’

Naar aanleiding van het veldwerk dat Steenhuis deed voor de serie, zag hij dat experimenteren hard nodig is in deze tijd. Een ijzersterk verdienmodel voor het internet is immers nog niet gevonden en tot die tijd dienen alle mogelijkheden te worden onderzocht. Waar de grote uitgevers op dat gebied achterblijven, is een jongere generatie druk bezig om nieuwe initiatieven uit te rollen. Zoals Rob Wijnberg met De Correspondent, die via crowdfunding in korte tijd bijna 20.000 betalende leden binnenhaalde. Op de Grote Freelancersdag van de NVJ begin juni vertelde Wijnberg dat hij ‘een nieuw soort nieuwsconsument wil creëren’. Momenteel is hij een redactie aan het samenstellen van journalisten met een ‘persoonlijkheid’ die de agenda van de website bepalen vanuit hun eigen interesses en nieuwsgierigheid. Een nieuwe en transparante vorm van journalistiek moet het worden. Toch mochten Steenhuis en zijn cameraman niet filmen op de redactie. Dit omdat Wijnberg momenteel plannen maakt met een aantal journalisten die nog op de loonlijst staan van een dagblad en nog even stiekem meewerken aan het project. ‘Je begrijpt dat ik nu op een wat andere manier naar uitspraken van ‘de correspondenten’ luister. Als ze bijvoorbeeld zeggen dat alles in de journalistiek veel transparanter kan. Interessant is ook om zo te merken hoe snel die nieuwe journalisten op de oude gaan lijken.’

Een ander initiatief dat aan bod komt in de serie is The Post Online, opgericht door Mark Koster en Bert Brussen. Zij benadrukken graag dat ze anders zijn dan ‘oude media’ door aan te stippen dat de redactie niet luistert naar oud-mediale journalistieke mores, geen dwingende normen of waarden kent en goed wil luisteren naar de inbreng van haar lezers.

Minstens zo interessant vindt Steenhuis uitgeverij Fosfor, dat juist teruggrijpt op een ambachtelijke vorm van journalistiek. De twee journalisten achter dit concept willen enkel grote journalistieke verhalen en literaire non-fictie uitgeven. Vaak voor minder dan 5 euro kun je via hen een journalistiek e-book kopen. ‘Nederlanders zijn zeker geïnteresseerd in lange verhalen en gedegen journalistiek, en dat hoeft niet op krantenpapier te staan. Wie ervoor open staat, ziet dat mensen denken: kom met iets nieuws, verras me.’

Luisteren naar je lezers, betekent volgens hem niet dat redacties en individuele journalisten zich volledig moeten laten leiden door lezers­onder­zoek. Als voorbeeld haalt hij een profiel van 23 pagina’s geschreven woord – met enkel af en toe een postzegelgrote foto – over het leven van Saddam Hoessein aan, geschreven door de Amerikaanse reporter Mark Bowden. Steenhuis had het verhaal in de Amerikaanse Atlantic Monthly gelezen en was zo onder de indruk dat hij het liet vertalen en afdrukte in HP/De Tijd. ‘Geen enkele lezer zou toen hebben gezegd: ja, daar heb ik wel zin in. Geef mij maar zo’n lang verhaal zonder foto’s. Toch hebben we het gedaan, al hield ik rekening met slechte verkoopcijfers. Na een week bleek echter dat we juist veel meer exemplaren hadden verkocht. Het loont dus echt wel om je nek uit te steken.’ Zodra dat besef ook bij kranten is doorgedrongen, kan er nog veel moois ontstaan. ‘We staan aan het begin van een fantastische tijdperk. Deze overgangs­periode is vreselijk, maar daarna zullen prachtige dingen ontstaan. Dat papier gaat verdwijnen, hoeft echt niet het einde van de journalistiek te betekenen.’