Extinction Rebellion-activisme en journalistiek, kán dat wel?

‘Ik, een doorsnee vrouw, met een man, twee dochters van 18 en 20, afgestudeerd, leuke baan, doorzonwoning etcetera, ga voor het eerst in mijn hele leven demonstreren. Sterker nog: ik ben klimaatactivist geworden’, schreef Marleen Koolmees, chef Human Interest bij Libelle, op de website van het weekblad. ‘In het blad zelf zou ik niet snel zo’n artikel schrijven, dat past niet bij Libelle. Maar er kwamen, eh, best wel hevige reacties op. Van zeer positief tot ronduit onaardig en negatief’, blikt ze terug.

Koolmees is verre van een ‘doorsnee activist’, vertelt ze in een telefoongesprek. Ze was in eerste instantie ook helemaal niet van plan om zich te laten arresteren tijdens de demo op de A12 in Den Haag, in februari van dit jaar. Ze had zich voor de zogeheten support demo aangemeld. ‘Maar toen ik eenmaal op die snelweg stond, dacht ik: ik ben er nu toch al!’, zegt ze.

Via de dochter van een vriendin die ‘erg betrokken is bij XR’ raakte Koolmees ook verbonden aan de actiegroep. ‘Ik ben nooit erg activistisch geweest’, bekent ze. ‘Maar naar mate ik meer las over de klimaatcrisis, verbaasde ik mij erover dat mensen het er zo weinig over hebben.’

Geen woorden maar daden
Van de ene op de andere dag - haar omslagpunt kan ze met de kennis van nu niet meer reconstrueren - besloot Koolmees: ‘Als ik mij zo’n zorgen maak over die klimaatverandering, dan moet ik ook iets gaan doen’. Halsoverkop meldde ze zich aan voor een informatiedag van XR, nabij treinstation Amsterdam Sloterdijk. ‘In zo’n skeer zaaltje’, gniffelt ze, ‘kwam ik twee vriendinnen tegen van wie ik niet wist dat ze ook betrokken waren’.

Het was ook lekker weer, dus laten we maar all the way gaan

Koolmees trof volgens eigen zeggen een dwarsdoorsnede van de samenleving aan: ‘Krakers, hardcore-activisten, maar ook mensen met huisje-boompje-beestje-achtergrond’. Eenmaal op de A12 duurde het ‘erg lang’ voordat de politie met arrestaties begon, dus besloot ze te blijven. We zaten er al een hele tijd, het weer was goed en de vriendin met wie ik was en ik dachten: okee, we blijven nu ook tot het einde.’

Na afloop werd ze ook gearresteerd. ‘Nou, ach, ik vond het in ieder geval een goed idee en sta er nog steeds achter.’ De tweede keer liet ze zich overigens niet arresteren. ‘Ik had ’s avonds iets waar ik écht naar toe moest. Maar ik probeer m’n agenda wel leeg te vegen voor zo’n demonstratie.’

Foto door Michiel Wijnbergh/ANP.

Zolang je niet direct over bijvoorbeeld klimaat schrijft of bericht, is deelname aan XR-acties in de ogen van Koolmees geen probleem. ‘De vrijheid van meningsuiting geldt óók voor journalisten.’ Maar zou je ook niét over bijvoorbeeld klimaat mogen schrijven als je actief bent voor XR? Koolmees vindt het een lastige vraag.

Transparantie
‘Bij Libelle proberen we zulke verhalen altijd te verpakken in persoonlijke verhalen. Zodat het duidelijk is dat Libelle niet iets vindt, maar dat de mening van de auteur wordt weergegeven.’ En stel dat een journalist die over klimaat schrijft ook actief is bij XR, kan dat? En hoe dan? ‘Ik zou het wel aan de lezer duidelijk maken, alleen al omdat ik voor zoveel mogelijk transparantie ben’, filosofeert ze hardop.

Maar het risico is ook dat je daar snel te ver in kan doorslaan. ‘Als je het doortrekt zou je dan ook moeten vermelden dat de vader van een landbouwjournalist boer is? En moet je bij een verhaal over abortus vermelden dat de auteur pro life is? Of dat de journalist van een artikel over bijvoorbeeld het homohuwelijk zelf gay is? Is dat wel of niet van belang? En geldt dat dan alleen voor opiniestukken of voor alle mediavormen? Dan wordt het een heel moeilijk dilemma en gaat het misschien weer té ver.’

‘Als lezer verwacht je een objectieve blik van de journalist. Tegelijkertijd is dat bijna onmogelijk, omdat er áltijd wel persoonlijke gevoelens meespelen. Uiteindelijk zijn we toch ook maar mensen. Maar ik verwacht wel dat de journalist álle kanten van een kwestie uitzoekt — ook die niet bij zijn of haar levensovertuiging passen.’

Dick Wittenberg, correspondent ‘Spullen’ bij De Correspondent
Wittenberg werkte eerder voor NRC en is nu ‘correspondent Spullen’ bij De Correspondent, nadat hij bij de uitgever van dat platform z’n boek ‘Wat doen we met spullen?’ publiceerde. Eigenlijk had hij er zelf nauwelijks bij stilgestaan, maar zijn werk en activisme hebben volgens hem ‘veel raakvlakken’.

In zijn boek vertelt hij het verhaal van een vrouw die op haar achttiende, tijdens de Tweede Wereldoorlog, vijftig spullen had. Bij haar overlijden waren dat er 10.000. ‘Het zegt iets over het stijgen van onze welvaart, maar ook over de oorzaken van klimaatverandering.’

Overkoepelend probleem
Al z’n hele leven zette Wittenberg zich in voor tal van organisaties die ‘iets bijdragen aan de samenleving’, op het gebied van ontwikkelingssamenwerking, armoede en mensenrechten. ‘Het allergrootste probleem momenteel is dat de mensheid bedreigd wordt’, concludeerde hij. ‘Verschillende wereldproblemen, zoals armoede, ongelijkheid en uitholling van democratieën hebben eigenlijk één overkoepelende reden: het klimaatprobleem.’

Eind 2022 raakte Wittenberg betrokken bij de verschillende bezettingen van de A12 van XR. Eerst als ‘supporter’, op de ventweg van de snelweg - zonder het risico om gearresteerd te worden. ‘Mij inzetten als supporter is onvoldoende’, concludeerde hij. ‘Ik moet mij hier actiever voor inzetten.’

Bezwaard over zijn activisme én journalistieke werkzaamheden voelt hij zich niet - verre van zelfs. ‘We moeten als journalisten zo open mogelijk zijn over wat we doen en waarom.’ In het dagelijks leven schrijft hij niet over thema’s die grenzen aan het activisme van XR, ‘maar als dat wel zo was, dan zou ik mij verplicht voelen om daar transparant over te zijn’.

Bij De Correspondent is er ook een correspondent ‘Klimaat en Democratie’. ‘Ik zou het vanzelfsprekend vinden dat hij of zij deelname aan een XR-actie zou melden.’ Voor hem geldt dat niet, vindt Wittenberg: ‘Ik heb ook nooit gemeld dat ik actief was voor Amnesty of Vluchtelingenwerk’.

Een journalist mag ook opvattingen hebben

‘Ik heb nooit gedacht dat mijn maatschappelijke activiteiten niet konden omdat ik journalist ben’, zegt hij. ‘Een journalist mag ook opvattingen hebben en ergens voor staan, zolang je er maar transparant over bent.’

Asha ten Broeke, columnist voor de Volkskrant en wetenschapsjournalist en schrijver
Sinds vorige zomer is Ten Broeke geïnteresseerd geraakt in XR, al sprak ze eerder al op een ‘klimaatalarm’ van de beweging. Toch ging er de nodige twijfel aan vooraf. In 2018 wilde XR actie voeren op de Stadhouderskade in Amsterdam. Ten Broeke wilde zich daarbij aansluiten, maar deed dat uiteindelijk toch niet. Sinds de bezetting van de A12 in november 2022 demonstreerde Ten Broeke tegen fossiele subsidies, Eindhoven Airport, Tata Steel en de ING en werd ze in totaal vijf keer gearresteerd.

‘Toch heb ik lang getwijfeld of het activisme van XR samengaat met mijn werk’, zegt ze. ‘Het was een ethische overweging. Kan dat wel: in de journalistiek werken en burgerlijk ongehoorzame acties voeren?’

‘Wat vindt de baas ervan?’
Daarnaast wist ze niet goed wat ‘mijn baas’ - ze is eén van de vaste columnisten van de Volkskrant - ervan zou vinden. ‘Ik kon mij voorstellen dat ze zouden zeggen: “Prima, maar dan hebben we liever niet dat je over klimaatonderwerpen schrijft”, een punt dat ze juist vaak aansnijdt in haar columns. ‘Ik heb de boot een tijdje afgehouden.’

Foto: Michiel Wijnbergh/ANP

In de Volkskrant schreef ze in de afgelopen jaren steeds meer over de natuur en het klimaat. Onze ‘manier van leven’ is onhoudbaar, concludeerde ze. ‘Toen dacht ik: “Als ik er zoveel over schrijf en zo van slag ben van de klimaatcrisis, wordt het dan niet tijd dat ik daad bij woord voeg?”.’

Sinds 2018 maakte Ten Broeke zich steeds vaker zorgen over de staat van het klimaat en de natuur en is ze vaker over die thema’s gaan schrijven. ‘Over hoe onze manier van leven niet meer houdbaar is, over de wandaden van Shell en ander fossiel grootkapitaal, over hoe we revolutionair anders moeten leven willen onze kinderen en kleinkinderen nog een mooie toekomst tegemoet gaan op een leefbare planeet. Toen vorige zomer die grote droogte was en de IJssel in Deventer nog maar een schim was van zichzelf, kwam dat samen met alles wat ik had geschreven en brak er iets in me. Aan de zijlijn staan was geen optie meer en ik heb me zodra ik thuiskwam meteen aangemeld bij XR.’

Foto: ANP/Sem van der Wal.

In de ogen van Ten Broeke is er een tijdperk aangebroken dat géén actie voeren ‘net zo’n morele keuze is geworden’ als wel actie voeren. ‘Ik ben dan wel schrijver en wetenschapsjournalist, maar ik heb ook mijn eigen grondrechten om te demonstreren.’

Terugblik
In november 2022 nam ze voor het eerst deel aan een A12-bezetting. Niet veel later vroeg de Volkskrant haar columnisten om terug te blikken op het jaar met de vraag: “Welk idee of inzicht hield op het been?”. De XR-actie schoot direct door haar hoofd. ‘Dat was mijn eerste journalistieke dilemma: speel ik open kaart?’

En dat deed ze. Vanuit de krant kwam geen afwijzende reactie. Haar chef was, in eerste instantie, meer bang voor ‘haar geloofwaardigheid’ en ze maakte zich zorgen over hoe ‘mensen die normaal al boos op mijn columns reageren zouden reageren’. Maar na beraad was de chef ook overstag voor ‘openheid’.

‘Eerlijkheid en openheid’
Dat laatste is voor Ten Broeke geen punt, zegt ze lachend: ‘Ik voel geen enkele plicht tegenover mijn trollen, wel tegenover mijn lezers.’ Ze is tien jaar columnist voor de krant: ‘Sommige mensen lezen al een heel decennium mijn columns. Zij verdienen eerlijkheid en openheid.’

Later merkte ze dat de krant ‘een beetje trots’ was op ‘de activist die ze in huis hadden: Ten Broeke was te gast in de podcast ‘Elke Dag’ van de Volkskrant over haar activisme. Bij een latere demonstratie in januari 2023 hield de krant - zoals velen - een liveblog bij. ‘Ze schreven: “Ten Broeke is opgepakt”, “Ten Broeke is weer thuis”, dat was eigenlijk heel leuk’.

‘Iedereen moet zelf een afweging maken’, vindt Ten Broeke. ‘Maar ik denk niet dat je nog neutraal en objectief over klimaatverandering kunt schrijven. Ik ben wars van autoriteit, ik schrijf wat ik wil. Dus als ik bij XR dingen zie die mij tegenstaan, dan schrijf ik dat óók op.’

En hoe moet ik nu zelf verder?
Een aantal maanden geleden schreef ik een reportage over ‘de achterkant’ van de voorbereiding van een XR-actie in het Rotterdamse havengebied. ‘Sympathiek, maar iets té radicaal’, dacht ik toen achteraf. Maar in de tussentijd ben ik (bíjna) volledig gestopt met vlees eten, kocht ik met succes een douchewekker, reis ik binnen Nederland alleen met het OV en denk ik nog wel héél erg goed na voordat ik een vliegreis boek. Deze zomer reisde ik per trein door Europa, en zo slecht was dat eigenlijk niet.

De keren dat ik een demonstratie bijwoonde is op eén hand te tellen, maar misschien is het nu wel tijd voor een uitzondering. Want uiteindelijk zijn we journalisten, maar bovenal mensen met een kloppend hart en een functionerend hoofd.