‘Detentie is het beste van het kwade’

Opnieuw loopt de Friese journalist Auke Zeldenrust door de gangen van de Leeuwarder gevangenis, ‘het dorp van dieven, moordenaars en verkrachters’, zoals hij schreef in zijn boek ‘Dorp achter de tralies’. Terug op de plek waar hij tussen 1 januari 2012 en 31 december van dat jaar in- en uitliep. Hij staat even stil voor het raam, waarachter verscheidene PIW’ers (Penitentiair Inrichting Medewerkers) aan het fitnessen zijn en zwaait uitbundig. Een jaar lang had hij met een pasje toegang tot de PI Leeuwarden, in de volksmond De Marwei. Zijn boek geeft een bijzonder beeld van het dagelijks leven in het bajesdorp en de wereld van gedetineerden.

Nu is Zeldenrust even terug. Hij snuift de bedompte gevangenisgeur weer op en hangt opnieuw over de reling van de afdeling van langgestraften, waar hij vele praatjes aanknoopte met gevangenen. Hij zit weer op het bed met de vuilbruine plastic matras en het dito kussen in eenzelfde cel als waarin hij 24 uur werd opgesloten.

De Friese rechtbankverslaggever (48) van Omrop Fryslân werd een uniek inkijkje gegund in de Marwei. Jaren liep hij met het idee rond om de gevangeniswereld te beschrijven. ‘Elke dag fiets ik langs het gebouw als ik naar mijn werk ga. Ik raakte gefascineerd door de stilte die het aan de buitenkant uitstraalde. Toen ik dat eens tegen een gevangenisdirecteur zei, antwoordde hij dat een bajes een dorp is. Maar een dat nooit is beschreven. Dat wilde ik doen. Ik ging op in de gemeenschap.’

Zijn boek viel samen met het 25-jarig bestaan van PI Leeuwarden. De Marwei kent een rijke geschiedenis, maar ook een inktzwart hoofdstuk. Drie weken na de opening in 1988 wist er al een gevangene te ontsnappen. Nationaal nieuws werd de Friese bajes in 1991 toen een gedetineerde op spectaculaire wijze per helicopter wist uit te breken. In 2003 werd crea-therapeute Carien Hofman door een gedetineerde doodgestoken: het eerste naoorlogse misdrijf binnen gevangenismuren waarbij een medewerker het leven liet.

Hoewel een bajes gekenmerkt wordt door gesloten deuren, gingen er voor Zeldenrust vele open. Hij kreeg een pasje en kon in- en uitlopen. Justitie gaf hem toestemming onder strikte voorwaarden. Het noemen van achternamen van gedetineerden en medewerkers in zijn boek was niet toegestaan. In de keuze van te interviewen gedetineerden was hij echter vrij. ‘Op voorwaarde dat het boek de staatsveiligheid niet in gevaar mocht brengen. Ik mocht bijvoorbeeld niet vermelden hoeveel beveiliging er ’s nachts aanwezig is. Een hoofdstuk daarover is geschrapt. Maar de tekst is niet gestuurd en dat is best bijzonder voor een gevoelig onderwerp als dit.’

De Friese journalist sprak met (tand)artsen, psychiaters, de kapper, geestelijk verzorgers en bewakers, was bij kerstvieringen, kerkdiensten en drugscontroles. En natuurlijk sprak hij met diverse zware jongens: beroepscriminelen, vluchtgevaarlijken, first offenders en met de oudste bajesklant, een 84-jarige zedendelinquent. Een eenzame, oude man die hem vertelt dat hij tot zijn zeventigste niet taalde naar jonge jongens en dat hij hoopt nog te leven als hij in 2015 vrij komt. De gevangenen waren openhartig tegen hem. ‘Natuurlijk waren ze blij dat iemand interesse in hen toonde.’

Onveilig heeft hij zich nooit gevoeld. ‘Ik kreeg een soort pieper met een rode knop. Daar kon ik op drukken als er gevaar was. Maar die heb ik nooit nodig gehad. Wel was ik altijd alert, want gevangenen kunnen onberekenbaar zijn.’

Het boek geeft een verrassende inkijk in een wereld die voor de meeste Nederlanders verborgen blijft. En in de ziel van de boeven. Zoals die van de opvliegende Jappie (63), die na drie jaar cel voor poging tot moord op zijn ex-vriendin vrijkomt. Zeven keer zat hij vast, opgeteld achttien jaar. Hij is er nuchter onder: zo werkt dat als je foute dingen doet. Na drie maanden is hij weer terug na een gewelddadige ruzie. Even is hij vrij, maar al snel zit hij weer vast wegens bedreiging van zijn tweede ex. Tbs dreigt. Een schrikbeeld voor Jappie. ‘Dan zit ik tussen pedofielen.’In een geval paste Zeldenrust zelfcensuur toe. ‘De echte naam van een zedendelinquent heb ik gefingeerd. Daar vroeg hij niet om, maar ik weet dat je in de bajes hangt als bekend is dat je wat met minderjarigen hebt uitgespookt.’ Hij verwacht dat lezers zullen opkijken van de verhalen van gedetineerden en hoe ze tegen hun misdrijf aankijken. Zelf was hij het meest verbaasd over hoe aardig moordenaars kunnen zijn. ‘Vaak stond ik op de vleugel waar 72 criminelen vastzaten. Daar had ik goede gesprekken met echt sympathieke mensen. Later hoorde je dan dat een van hen een Marokkaan door het hoofd had geschoten. Dan schrik je toch.’

Een ander, een Turkse man had een agapornis waarvoor hij heel lief was. ‘Ik vond hem ook een zachtaardige man en had een leuk gesprek met hem. Bleek dat hij zijn vrouw had gedood. Beangstigend.’ Gedetineerden hebben vaak een totaal ander referentiekader dan anderen. ‘Als je vrouw je bedondert maak je haar toch van kant?’ zei een man die vastzat voor poging tot doodslag. Dat vond hij heel gewoon.’

Afkeer heeft Zeldenrust nooit gevoeld voor de bajesklanten. ‘Begrijp me goed: ik veroordeel hun daden. Ze hebben gruwelijke dingen gedaan, maar het blijven mensen. Ik wilde gedetineerden geen trap na geven. En heel soms snap je waarom iemand iets heeft gedaan. Zoals de Afghaan, die als zesjarige zag hoe zijn oom voor zijn ogen werd vermoord. Die maakt iets mee en flipt gewoon en komt dan vast te zitten.’

Hoe denkt Zeldenrust over het nut van detentie, een onderwerp dat weer actueel is nu staatssecretaris Teeven gedetineerden privileges wil laten verdienen? ‘Voor iemand die voor het eerst zit is de bajes een hel. Zij willen er nooit meer komen. Vaak mensen die met een dronken kop iets stoms hebben gedaan.

Maar er zijn ook beroepscriminelen die detentie beschouwen als een bedrijfsrisico. Er zat een drugsdealer die vertelde dat zijn bedrijfje doordraaide, ook al zat hij vast.Hij maakte al weer afspraken met klanten voor als hij vrij kwam. Detentie is het beste van het kwade. Maar van opsluiten alleen wordt niemand beter.’