mgm nvj maart

— donderdag 10 september 2009, 11:14 | 1 reactie, praat mee

Yes, we can!

Journalisten kunnen beter; ze moeten wel eerst hun eigenwaarde hervinden, vinden Kees Buijs en Bert Ummelen.

Laatste wijziging: 10 september 2009, 13:17

Is de journalistiek, zoals Nick Davies in zijn spraakmakende boek Flat Earth News stelt, terminaal ziek? Dat zou een al te haastige diagnose kunnen zijn. Maar blaken van gezondheid doen vak en beroepsgroep niet. Vooral de betaalde dagbladen, ook in het internettijdperk dragers van de journalistieke infrastructuur, lijden functie- en prestigeverlies.

Redactionele organisaties en processen worden permanent doorgelicht. Doel: met nog minder mensen en tegen nog lagere kosten meer multimediale content vergaren en afzetten – als het even kan met behoud van journalistieke kwaliteit.

Terwijl oplages en advertentievolumes krimpen, moeten relatief dure professionele journalisten hun bestaansrecht bewijzen op een markt die is vergeven van nieuwsachtige media en nieuws herkauwende producenten. Het helpt daarbij niet echt dat ze bij het vervullen van hun primaire functie – informatie en bronnen checken op betrouwbaarheid, nagaan of beweringen en geruchten stroken met de feiten – opzichtig tekortschieten. Veel moeite kost het niet om dagelijks voorbeelden van kleine en grote onvolkomenheden in de nieuwsvoorziening te signaleren.

De journalistiek raakt in diskrediet, maar het lijkt op z’n minst eenzijdig en ook wat gemakzuchtig om, zoals Davies geneigd is te doen, daarvoor louter werkomstandigheden verantwoordelijk te stellen.
In de bundel Journalistiek in diskrediet, die het Katholiek Instituut voor Massamedia op 17 september presenteert, draait het om de core business van de professionele journalistiek: de waarheid vertellen. En om de vraag waarom dat al te vaak niet gebeurt.

Nogal wat auteurs wijzen gebrekkig checken van feiten aan als de zwakke stee van het krakende journalistieke gebouw. Geen krant of nieuwssite, geen journaal, of er valt dagelijks en portie voorverpakt nieuws in aan te wijzen: informatie uit persberichten of andere media en bronnen, waarvan de redactie simpelweg aanneemt dat ze betrouwbaar zijn. Ook eigen nieuwsgaring van verslaggevers blijkt allerminst garant te staan voor waarheidsgetrouwe berichtgeving.

Fact checkers maken furore aan de Nederlandse journalistenopleidingen. De ‘luis in de pels’ heeft luizen in de pels gekregen. In de bundel zijn twee fraaie staaltjes opgenomen van dit checken van nieuws-met-een-luchtje door studenten journalistiek.

Het journalistieke proces van nieuwsselectie en –productie is een samenspel van routines, afspraken en onverbiddelijke zaken als deadlines en productiedruk, waarin hoge aspiraties als waarheidsvinding, zorgvuldigheid, volledigheid, objectiviteit en betrouwbaarheid voor dagelijks gebruik moeten worden geaccommodeerd. De pagina’s moeten immers op tijd vol, de website geactualiseerd. En de concurrentie zit niet stil.

Onder tijds- en productiedruk en om kosten te besparen hebben de toonaangevende Britse dagbladen hun criteria voor de nieuwsselectie en –productie zo aangepast dat er snel, goedkoop en commercieel aantrekkelijk geleverd kan worden. Davies geeft er in de bundel hilarische voorbeelden van. Een goed verhaal of leuk bericht ‘checken we niet kapot’, uitzoeken hoe iets echt zit kost te veel tijd, feiten leggen het af tegen de interpretaties en speculaties van de verslaggever.

Zo gaat het in het Verenigd Koninkrijk. Maar is het bij ons beter gesteld? Wie de berichtgeving in de Nederlandse media een beetje volgt, zal het patroon op z’n minst niet helemaal vreemd voorkomen.
Historicus Marcel Broersma graaft nog wat dieper en werpt de vraag op die Plato al bezighield: wat is waar? De journalistiek stelt zich doorgaans tevreden met het weergeven van de oppervlakkige waarheid. Het gaat om wat iemand zegt dat er is gebeurd of gaat gebeuren, niet om wat er echt aan de hand is: de diepere waarheid. Broersma verbreedt en verdiept zo Davies’ kritische typering van persbureaus: die is het te doen om accuratesse, zegt hij, niet om waarheid.

Twee eminente Amerikaanse oud-journalisten, Bill Kovach en Tom Rosenstiel, stelden begin deze eeuw vast dat de journalistiek die op zoek is naar waarheid wordt overvleugeld door journalistiek die het nieuws laat bestaan uit beweringen. Met de sportuitslagen, beurskoersen en waterhoogten als eenzame veste van de eerste soort.

In zijn boek Between Fact and Fiction: The Problem of Journalism stelt Edward Epstein voor om daar verder niet moeilijk over te doen. De journalistiek zou haar claim op waarheid maar beter op kunnen geven en zich moeten beperken tot het doorgeven van boodschappen, waar of niet waar. Kan het redactielokaal dan maar niet beter meteen verruild worden voor de bittertafel?
Kan de journalistiek zich als eens de baron van Münchhausen aan haar eigen haren uit het moeras trekken? Het is niet niks. Niettemin worden in Journalistiek in diskrediet suggesties gedaan voor zo’n krachttoer.

Yes, we can! De professionele journalistiek kan beter presteren en zo verloren krediet terugwinnen. Maar daarvoor is in de eerste plaats nodig dat ze uit haar schulp kruipt en haar eigenwaarde hervindt. Het is voor wie terugkijkt op de afgelopen tien, twintig jaar opmerkelijk hoe gedwee een zelfbewuste beroepsgroep zich door belabberd presterende mediatycoons heeft laten ringeloren, schampere definities van haar werk en de betekenis daarvan heeft geslikt, marktontwikkelingen en efficiencyprocessen heeft ondergaan als ware het natuurverschijnselen. Hoe vlot, om een pijnlijk voorbeeld te noemen, redacties van grote regionale dagbladen zich in de mal van de rationele organisatie hebben laten stoppen – om er uit te komen zonder nog enige eigen inbreng in het binnen- en buitenlandse nieuws van hun krant.

Redacties zijn behalve producenten ook morele gemeenschappen, schrijft media-ethica en oud-journaliste Sandra Borden in Journalism as Practice. Solidariteit, beroepseer en dienstbaarheid aan het publiek zijn kernwaarden, die zich niet verdragen met de vulgaire voorstelling van journalisten als werknemers in de dienstensector, met in principe geen andere verantwoordelijkheid dan die voor het rendement van hun onderneming.

Vervolgens: professionele journalisten moeten kritischer kijken naar wat zich als nieuws voordoet. Prima als een persbureaubericht aanzet tot eigen journalistieke actie. Maar vaak is de take het eindproduct, dat hooguit nog wat wordt bekort. Ook een zogenaamd gezaghebbend medium als bron is geen garantie dat informatie klopt. Zinnetjes als ‘dat meldt de Volkskrant’ verdonkeremanen de eigen verantwoordelijkheid voor waarheidsgetrouwe berichtgeving. Onderzoeksconclusies en andere informatie uit de koker van belanghebbende instanties, inclusief overheden en hun adviesorganen, verdienen wantrouwen.

Ook zouden journalisten hun eigen ideeën en vooringenomenheden vaker moeten wantrouwen. Professionele journalistiek begint met simpele verbazing en mateloze nieuwsgierigheid, en is iets wezenlijk anders dan het verzamelen van gebeurtenissen en quootjes om een verhaal dat de verslaggever in zijn hoofd heeft met gezwinde spoed ‘handen en voeten’ te geven.
Tegenspraak hoort deel uit te maken van de dagelijkse redactionele praktijk. Die moet worden georganiseerd. Zo wordt voorkomen dat zich een non-interventiecultuur ontwikkelt. Des te belangrijker nu de nieuwsproductie en –verwerking individualiseert en steeds minder aan tijd en plaats gebonden is.

Redacties moeten hun (zelf)kritiek zichtbaar maken. De journalistieke ombudsmannen van de jaren negentig zijn helaas goeddeels van het podium verdwenen. Ze zijn vervangen door ‘lezersredacteuren’. Die doen wel alsof ze net als hun voorgangers behartigers van de belangen van de lezers zijn, maar wie een paar van hun stukjes leest komt erachter dat ze eerst en vooral belangenbehartiger van hun werkgever zijn. Het vertegenwoordigen van lezers in de journalistieke arena heeft plaats gemaakt voor het vertegenwoordigen van de krant op de lezersmarkt.
Kwaliteitsjournalistiek vergt specialisatie. Zonder specialisatie geen serieuze greep op het nieuws van een hoogontwikkelde samenleving. Geen controle, geen weerwerk. Onder druk van bezuinigingen en de omslag naar multimediaal werken zijn op veel redacties specialismen afgeschaft. Daardoor ontstaat een weerloosheid, die op zichzelf bijdraagt aan het functie- en statusverlies van de professionele journalistiek.

Wat te doen?, zoals een bekend staatsman zich al eens afvroeg. De bundel Journalistiek in diskrediet stelt die vraag met enige urgentie aan de orde.


Kees Buijs en Bert Ummelen zijn beiden oud-redacteur van De Gelderlander. Buijs, nu verbonden aan de sectie Communicatiewetenschap van de Radboud Universiteit Nijmegen, is bestuurder van het Katholiek Instituut voor Massamedia en een van de auteurs van de bundel Journalistiek in diskrediet. Ummelen heeft een communicatiebureau en redigeerde de bundel.
Het boek wordt donderdag 17 september 2009 om 16.00 uur gepresenteerd in de Kleine Aula van de Radboud Universiteit, Comeniuslaan 2, Nijmegen.

Bekijk meer van

Tip de redactie

Logo Publeaks Wil je Villamedia tippen, maar is dat te gevoelig voor een gewone mail? Villamedia is aangesloten bij Publeaks, het platform waarmee je veilig en volledig anoniem materiaal met de redactie kunt delen: publeaks.nl/villamedia

Praat mee

1 reactie

Wilko Voordouw, 14 september 2009, 13:41

Beetje vermoeiend is het wel, een opiniestuk van twee wat oudere, grijze en ongetwijfeld wijze mannen die de actieve journalistiek al enige tijd geleden met een leuke regeling vaarwel hebben gezegd en die nu vanaf de zijlijn een keutel vol venijn naar hun oude vak laten vallen. We doen het niet goed, we zijn oppervlakkig, we checken onvoldoende en we laten te veel onze eigen mening doorsijpelen. Nee, dan vroeger! Toen was je nog iemand, als journalist. Er werd goed gewerkt, de feiten werden gerespecteerd, de krant stond vol met diepgravende, voldragen stukken die ertoe deden. Heel wat beter dan het gestuntel van de huidige generatie, zo sijpelt uit het hele stuk door.
Mogen Ummelen en Buijs dan geen mening hebben? Natuurlijk wel. Graag zelfs. Maar laten ze dan vooral ook het huidige perspectief voor ogen houden. Eigenwaarde hervinden is leuk maar de tegenwoordige generatie letterknechten moet eerst even de pagina of de pagina’s vullen. Dat doen ze met steeds minder mensen - heel veel minder dan in de ‘gouden tijd’ van de heren Buijs en Ummelen. In die tijd, die de heren in nostalgische buien nog wel eens onder het genot van een mooi glas willen bewieroken (of in een ronkend boekwerk, liefst met een wetenschappelijk tintje en vooral voorzien van heel veel wijs ogende voetnoten), was er net zo weinig oog om feiten te checken als nu, werd er soms net zo slordig gewerkt als nu. Er moest ook geregeld een stevige blunder worden rechtgezet. Overigens werden de meeste met de mantel der liefde bedekt…, maar dat terzijde.
Dat alles zijn de heren vergeten… Om even een citaat te plukken uit hun stuk: ‘Wat te doen?, zoals een bekend staatsman zich al eens afvroeg.’ Antwoord: begin eens met die balk uit jullie ogen weg te pulken. Kijk met minder bevooroordeelde ogen naar jullie vakbroeders die hun stinkende best doen om te dansen naar de luimen van hun opdrachtgevers, die dan weer multimediaal willen, dan weer meer tekst vragen, dan weer een nieuwe insteek verlangen. En die ‘s avonds te kapot zijn om ook nog aan hun eigenwaarde te werken.

Colofon

Villamedia is een uitgave van Villamedia Uitgeverij BV

Uitgever

Dolf Rogmans

Postadres

Villamedia Uitgeverij BV
Postbus 75997
1070 AZ Amsterdam

Bezoekadres

Johannes Vermeerstraat 22
1071 DR Amsterdam

Factuurgegevens

Villamedia Uitgeverij BV
Johannes Vermeerstraat 22
1071 DR Amsterdam

Contact

redactie@villamedia.nl

Redactie (tips?)

Chris Helt, hoofdredacteur

Marjolein Slats, adjunct-hoofdredacteur

Linda Nab, redacteur

Lars Pasveer, redacteur

Trudy Brandenburg-Van de Ven, redacteur

Rutger de Quay, redacteur

Nick Kivits, redacteur

Sales

Sofia van Wijk

Emiel Smit

Teddy van der Laan

Webbeheer

Marc Willemsen

Vacatures & advertenties

vacatures@villamedia.nl

Bereik

Villamedia trekt maandelijks gemiddeld 120.000 unieke bezoekers. De bezoekers genereren momenteel zo’n 800.000 pageviews.

Rechten

Villamedia heeft zich ingespannen om alle rechthebbenden van beelden en teksten te achterhalen. Meen je rechten te kunnen doen gelden, dan kun je je bij ons melden.