Voorpublicatie: Zo zetten we cijfers weer op hun plek

Door de jaren heen ben ik regelmatig wanhopig geworden van het slechte cijfergebruik. De denkfouten die maar op blijven duiken, de onderbuikgevoelens die tot verkeerde interpretaties leiden, de belangen die de waarheidsvinding overheersen – het is om mismoedig van te worden. Zo zonde, want cijfers kunnen ons helpen de wereld beter te begrijpen en mooier te maken. Maar dan moeten we wel zorgvuldig met ze omspringen. En ze net zo kritisch bekijken als woorden.

Het is tijd om cijfers op hun plek te zetten. Sinds ik als correspondent Ontcijferen begon, kwam ik steeds meer inspirerende initiatieven tegen die precies dat doen – die verkeerd cijfergebruik bekritiseren of de rol van cijfers ter discussie stellen. Initiatieven die laten zien dat we niet machteloos staan.

Neem het bruto binnenlands product. De afgelopen jaren is er onvrede ontstaan over de beperkingen van het bbp en de dominante rol die de graadmeter speelt bij overheidsbeleid.
Allerlei wetenschappers en organisaties hebben daarom maatstaven bedacht die het bbp kunnen vervangen of aanvullen. Zo meten landen het geluk van hun burgers, bedacht de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling de Better Life Index, die bijvoorbeeld meetelt hoe het staat met het milieu en de arbeidsmarkt in een land meet ons eigen Centraal Bureau voor de Statistiek sinds kort het ‘breed welvaartsbegrip’, dat onder andere kijkt naar de gevolgen van onze welvaart voor toekomstige generaties.

En kijk naar politieke peilingen. Tom Louwerse, politicoloog aan de Universiteit Leiden, had genoeg van de hijgerige berichtgeving over peilingen waarin één zetel verschil in één peiling al uitgebreid in het nieuws kwam. Onder het mom ‘één peiling is geen peiling’ startte hij de Peilingwijzer, waarin hij de belangrijkste zetelpeilingen van Nederland bij elkaar raapt.

Zijn initiatief krijgt veel aandacht: sinds december 2016 gebruikt de NOS alleen nog de Peilingwijzer als het op zetelpeilingen aankomt. Ook de problemen in de wetenschap, zoals publication bias en p-hacking, worden aangepakt. Zo kunnen economen en andere onderzoekers in de sociale wetenschappen sinds 2012 hun experimenten registreren bij de American Economic Association vóórdat ze hun onderzoek uitvoeren.

Op die manier is direct duidelijk wat ze van plan zijn en kunnen ze later niet eindeloos gaan zoeken naar significante resultaten. En waren replicaties – herhalingen van onderzoek – lange tijd niet populair omdat wetenschappers met nieuwe, sappige resultaten moesten komen, de afgelopen jaren zie je zulke onderzoeken vaker opduiken.

Zo startte het Amerikaanse Center for Open Science het Reproducibility Project voor psychologiestudies. 270 wetenschappers herhaalden honderd psychologische onderzoeken
en vonden dat de effecten minder groot en minder vaak significant waren. Er zijn nu zelfs wetenschappelijke tijdschriften die alleen nog maar replicaties publiceren.

Maar, vraag je je misschien af, wat als je geen beleidsmaker of wetenschapper bent? Wat kun je dan doen als je je zorgen maakt over de rol van cijfers?
Verandering begint vaak al dicht bij huis. Neem het onderwijs van je kinderen. Je hoort veel over de dominantie van Cito-scores en het feit dat zelfs op de kinderopvang cijfers worden uitgedeeld.

Maar er zijn ook docenten en scholen die juist minder cijfers geven. Zo heeft economieleraar Anton Nanninga besloten om zijn leerlingen niet in cijfers, maar in woorden uit te leggen hoe ze het hebben gedaan. Nu kan hij zich niet meer verschuilen achter een getal, vertelde hij in een interview met stichting Nivoz. ‘Ik moet nu gedegen feedback geven.’

Leraar Duits Martin Ringenaldus geeft eveneens geen cijfers meer, voor zijn derde jaar vmbo basis/kader. ‘Verademing!’ schreef hij me op Twitter. ‘Meer motivatie onder de leerlingen en ontspannen sfeer (geen toetsdruk). Zelfs de naamvallen gaan er nu goed in.’ Dit zijn slechts experimenten, maar ze laten zien dat je ook zonder cijfers kunt.

Nog zo’n plek waar cijfers een dominante rol spelen: je baan. Door de focus op targets, checklists en key performance indicators kan de kwaliteit van werk in de knel komen. Ook daar is verandering mogelijk. Een mooi voorbeeld is Het Roer Moet Om, een actiegroep van huisartsen die het lukte om bijna driekwart van hun collega’s hun manifest te laten ondertekenen. Uiteindelijk sloten ze in 2015 met zorgverzekeraars een akkoord voor minder bureaucratie.

Bij de Bijenkorf spelen cijfers ook een rol op de werkvloer. In sommige winkels werden verkopers verzocht om klanten na hun aankoop te vragen om een beoordeling – het liefst met de naam van de werknemer erbij. Een Bijenkorfmedewerker vertelde aan Nieuwsuur over collega’s die hun hele familie vroegen om een negen of tien te geven. Ook andere media gaven aandacht aan het systeem en Linda Vermeulen van de FNV riep Bijenkorfklanten op om altijd een tien te geven. De reuring hielp: nog altijd kunnen klanten hun mening achterlaten, maar verkopers hoeven klanten voortaan niet meer te vragen om persoonlijke feedback.

Zelfs tegen bigdata-algoritmes blijkt verzet mogelijk. Neem het initiatief OpenSCHUFA. SCHUFA is de grootste kredietbeoordelaar in Duitsland. De kredietscores hebben grote gevolgen, maar het bedrijf weigert om het algoritme openbaar te maken. Maar je kunt als burger wel je eigen rapport opvragen, dat staat zo in de wet. Daarom riepen de Open Knowledge Foundation en AlgorithmWatch Duitsers op: vraag je kredietrapport aan en stuur het naar ons door. Met voldoende data zouden ze het algoritme zelf kunnen nabouwen. Binnen een paar maanden hadden al meer dan 25.000 mensen hun rapport aangevraagd.316

Stuk voor stuk mensen die het belangrijk vonden om te begrijpen wat er achter de cijfers schuilging. Al deze initiatieven laten zien dat de dominante rol van cijfers in ons leven geen gegeven is, maar iets waartegen we ons kunnen verzetten. Of je nu journalist bent of beleidsmaker, leraar of huisarts, politieagent of statisticus – cijfers beïnvloeden je leven. Dus heb je het recht om je ermee te bemoeien.

Wij mensen hebben cijfers bedacht, het is dus ook aan ons hoe we ze gebruiken.