Pleidooi voor een meer intelligente definitie van verificatie

De journalistiek heeft hier lang achteraan gehobbeld maar is een jaar of tien, vijftien geleden dan toch begonnen bezig met een inhaalslag – eerst onder de noemer ‘Computer Assisted Reporting’ en daarna als ‘datajournalistiek’ (deze nerdy discipline telt overigens een opmerkelijk hoog aandeel vrouwen). Journalisten maken steeds handiger gebruik van internetzoekmachines (die zelf almaar intelligenter worden) en er duiken de laatste jaren ook slimme programma’s op voor het verzamelen (scrapen) en systematisch doorzoeken van data van websites, uit mobiele communicatie en van de sociale media. Het nieuwste buzzword in dit veld is ‘User Generated Content’ (UGC) - informatie en beelden die door het publiek worden geproduceerd en verspreid via Twitter, Facebook, en mobiele apparaten. 

Het ‘Verification Handbook for Investigative Journalism’, geeft een beeld van het instrumentarium dat de datajournalistiek intussen tot haar beschikking heeft. Meer dan een impressie kan het in de tien hoofdstukjes niet bieden. Dat geeft ook niet, want er is op dit gebied veel te vinden – op internet maar ook in de talloze workshops, trainingen en conferenties, waar je tegenwoordig bijna over struikelt.

Ook deze uitgave (een aanvulling op een eerder verschenen ‘Verification Handbook for Emergency Reporting’) bevat de nodige nuttige tips & tricks. Twee dingen vallen op. In de eerste plaats worden ‘onderzoek’ en ‘verificatie’ min of meer als synoniemen gebruikt. Dat weerspiegelt het feit dat het internet notoir onbetrouwbaar is. Online research (en daar gaat dit handboek met name over) is dus per definitie tegelijkertijd een onderzoek naar de betrouwbaarheid van de achterliggende bronnen.

In de tweede plaats zien de meeste auteurs ‘verificatie’ eigenlijk als ‘fact checking’. Feiten kloppen en bronnen zijn authentiek, of ze zijn dat niet. Zo’n digitale benadering doet de complexe onderzoeksjournalistieke werkelijkheid echter onvoldoende recht. Recent ontstond in de VS ophef over een artikel in Rolling Stone over seksuele intimidatie op universiteiten. De auteur en de hoofdredactie hadden zó geloofd in de betrouwbaarheid van een cruciale hoofdpersoon en waren zó bang geweest haar medewerking te verspelen, dat ze ten prooi waren gevallen aan ‘confirmation bias’ – in goed Nederlands: tunnelvisie. De zaak maakte nog eens duidelijk dat verificatie niet alleen gaat over feiten maar ook over duiding, context en interpretatie. Net als rechercheurs in moordzaken moeten ook journalisten, zeker in gevoelig onderzoek, hun eigen kritiek organiseren en open staan voor onwelgevallige feiten en verklaringen die een verhaal of casus onderuit (zouden kunnen) halen.

Het enige artikel in dit handbook dat grondstof voor zo’n meer intelligente definitie van verificatie biedt, komt van Dr. Hauke Janssen, het hoofd documentatie van Der Spiegel. Dit Duitse weekblad heeft een 70-tal ‘documentatiejournalisten’ in dienst, veelal specialisten in een bepaald thema of discipline. De redacteuren overhandigen hen niet alleen hun conceptartikel maar ook hun researchmaterialen. De documentatiejournalisten bekijken niet alleen of de feiten kloppen maar ook of de interpretaties daarvan verantwoord zijn. Bij complexe onderwerpen doen ze eventueel zelf aanvullend onderzoek of analyseren ze hoe controversieel de gehanteerde uitgangspunten en visies zijn. ‘Fact checking’ op niveau dus, waar ook media en journalisten zonder zo’n batterij aan deskundigen achter zich een voorbeeld aan kunnen nemen.