Oorlogsfotograaf Eddy van Wessel: ‘De wereld moet zien wat er gaande is’

‘Ik zat in de reclamefotografie, toen een vriend mij eind 1992 meevroeg naar Bosnië. Hij wilde een bevriende Bosnische familie naar Nederland halen, weg van de burgeroorlog daar. Daar aangekomen werden we uitgenodigd om mee te gaan naar de frontlinie. De man van het gezin bleek een hoge commandant. Ik vond het doodeng, maar ging mee. Waarom? Ik was nieuwsgierig en vroeg me af hoe ver ik durfde te gaan. Toen ik tussen die soldaten stond, heb ik gewoon alles vastgelegd wat ik interessant vond. Ik ontdekte dat ik zelfs in die omstandigheden kon blijven fotograferen en heel dicht bij het conflict kon komen.’

Dood
‘Ik weet nog dat ik een groepje Bosnische mannen zag bij die frontlinie. Even liepen we een stukje verder, tot er schoten klonken. Toen ik terugkwam, zag ik dat een van de mannen dodelijk was geraakt. Dat was zo’n heftige scene. 

Als op zo’n plek staat, is er een hele dunne lijn tussen leven en dood. Er is geen ruimte voor toneelstukjes. Wat ik vastleg is meestal rauw en oprecht. Mensen in oorlogsgebieden hebben een soort helderheid die heel bijzonder is. Zij weten: als je niet optimaal functioneert, moet je dat misschien wel met je leven bekopen. Hun leven heeft een bepaalde intensiteit, omdat er morgen misschien geen dag meer kan zijn. 

In Kosovo zag ik mensen op de vlucht. Ze hadden soms honderd kilometer gelopen, met een opa of oma op hun nek. Kun jij dat? Waarschijnlijk niet. Maar zij lieten mij zien waartoe je als mens in staat bent als het nodig is. Hun situatie was verschrikkelijk, maar hun levenskracht laten zien aan de wereld vind ik heel belangrijk.’

Trouw
‘Ik heb zelden een opdracht meegekregen, maar werk al 25 jaar met Trouw. Veelal op dezelfde manier. Ik vertel ze waar ik naartoe ga en dan willen ze vaak wel foto’s. De redactie weet dat ik verzekerd ben en een goed netwerk heb. Ze hebben vertrouwen in mijn werkwijze. Dat resulteerde onder andere in een fotobijlage met het thema ‘Veerkracht’ van 16 pagina’s over Oekraïne.

Niet iedere krant heeft dat vertrouwen. Ik heb weleens een serie aangeboden bij een andere krant, over Aleppo. Die redacteur was heel stellig. “Wij kunnen geen werk aannemen van jou, want dat moedigt je aan om naar conflictgebieden te gaan. En dat is niet de bedoeling.” Terwijl: het is toch juist de taak van een krant om oorlogen te verslaan? Ook van andere fotografen heb ik gehoord dat ze een soortgelijke reactie kregen. Daarmee doet de Nederlandse journalistiek zichzelf de das om.’ 

IS
‘Ik heb de strijd tegen IS vanaf het begin gevolgd. In 2003 ben ik met de eerste Amerikanen richting Bagdad gegaan. Daar maakte ik de val van het Saddam-regime mee. De regio bleef me boeien. De pracht van dat hele gebied en de opkomst van het extreme gedachtegoed. 

Ik was in Mosul, twee weken voordat de stad werd ingenomen door IS. Vermomd als sjeik ben ik gaan fotograferen. Die vermomming was nodig, want ik had geen visum en het leger was prominent aanwezig. Je voelde de spanning op straat, maar ik wilde per se de demonstraties daar vastleggen. 

Natuurlijk heb ik duizend-en-een bedenkingen bij iedere minuut die ik in zo’n stad doorbreng, maar uiteindelijk gaat het erom dat ik die beelden kan maken. Dat de wereld ziet wat er gaande is. Alles wat daaraan ondergeschikt is, moet wijken. 

Het enige waar ik altijd goed over nadenk is of ik anderen in gevaar breng met mijn acties. Wanneer ik in oorlogssituaties fotografeer, ben ik misschien 20 procent van de tijd bezig met de fotografie zelf. De andere 80 procent draait om het zorgdragen van de veiligheid; ik moet me altijd bewust zijn van alles wat er om me heen gebeurt. Ook voor de mensen die bij me zijn. Zo was ik onlangs vier maanden met een cameraman op pad voor een BNN/VARA documentaire over Oekraïne en mijn werk daar, die begin volgend jaar wordt uitgezonden. Dan ben ik extra alert.’

Aanslagen
‘Ik werd gevraagd om een verhaal maken over het dagelijks leven in Bagdad en ging ’s morgens vroeg de stad in. Na een paar minuten hoorde ik een enorme knal, tegelijk sneuvelde het zijraam van onze auto. Vlakbij had een man in een auto zichzelf opgeblazen. Een paar minuten later stond ik - met een groep Irakezen - aan een stuk beton te trekken, in de hoop dat daar nog iemand levend onderuit zou komen. Wat natuurlijk niet lukte. 

Dit was dus het dagelijks leven in Irak. Waar mensen hun kinderen naar school lieten gaan, zonder te weten of ze aan zouden komen. De wanhoop van die Irakezen is me altijd bijgebleven. Ze gingen maar door, hopend dat het beter zou worden.’

Kalifaat
‘Ik heb een maand lang in de woestijn bij Baghouz gezeten, voor Der Spiegel, in afwachting van het vallen van het kalifaat. Elke dag waren er heftige gevechten. Uiteindelijk hebben IS-strijders waarschijnlijk gedacht: als we niet willen dat iedereen omkomt, moeten we mensen laten gaan. Opeens kwam er een enorme exodus op gang van duizenden mensen, al dan niet gewond. Ze klauterden over de rotsen en eindigden in de woestijn, waar ze gefouilleerd werden en in grote vrachtwagens vervoerd werden naar kampen. Dat beeld zal me altijd bijblijven. Al die mensen in zwarte gewaden die tegen de horizon verdwijnen in het opwaaiende stof. Het was de enige keer dat ik weinig empathie kon voelen voor al die gewonden. IS heeft gezorgd voor zoveel verschrikkingen, hun pijn raakte me niet.’ 

Slapen
‘Je kunt mij tegen een muur zetten en ik slaap. Dat is misschien een soort overlevingsmechanisme, want in oorlogsgebieden kun je lang niet altijd hele nachten maken. Dus moet ik slaap pakken als het kan. Ook thuis slaap ik goed.

Dat betekent niet dat het me allemaal niets doet. Er zijn momenten waarop sommige beelden terugkomen. Zoals die zelfmoordaanslag, waar ik wel heel dichtbij was. Daar probeer ik over te praten met anderen, om het een plek te geven. 

Soms raakt een verhaal me hard. Zoals dat van de Oekraïense Aleksander die in Toretsk woont, een stad aan de frontlinie. Iedere keer dat ik er ben, laat hij de kamer zien waar zijn vrouw is omgekomen, door een raketinslag. Omdat hij haar daar verloren is, wil hij er niet weg. Ik zie hoe hij alcoholist wordt en zichzelf steeds slechter gaat verzorgen. Hij verliest door de oorlog zijn menswaardigheid, daar kan ik echt verdrietig van worden.’

Objectiviteit
‘Je kunt niet als één persoon een oorlog verslaan. Je verslaat simpelweg waar je bent. Objectieve journalistiek is misschien wel het saaiste wat er is. Het is een soort telefoonboek waarin alle feiten kloppen, maar wat niemand wil lezen. Elke goede schrijver of fotograaf heeft een point of view. Dat maakt het boeiend. Ik kies ervoor om heel dichtbij te fotografen, vlakbij de mensen te komen. Via mijn foto’s wil ik vertellen wat een bevolkingsgroep doormaakt, in tijden van oorlog. Het gaat niet alleen om de feiten, maar om de impact die oorlog heeft. Zo heb ik een foto gemaakt van een Oekraïense vrouw die op het station afscheid neemt van haar man, die het land niet uit mag. Die beelden zeggen mij veel meer over een oorlog dan foto’s van het excessieve geweld.’ 

Protest
‘Ergens zijn mijn beelden een protest tegen wat er gaande is. Zelf ben ik gekant tegen iedere vorm van conflict. Tegelijk is geweld altijd dichtbij. Er hoeft maar iets mis te gaan of wij schieten in de geweldstand als mens. Daar wil ik de aandacht op blijven vestigen. Ik wil met mijn foto’s mensen laten nadenken over hun keuzes. Ook nu laten wij mensen verdrinken in de Middellandse Zee omdat we onze eigen levensstandaard willen bewaken. Wat zegt dat over je als mens?’ 

Vertrekken
‘Ik vind het nooit leuk om weg te gaan. Ik heb een heerlijk gezin, een geweldig huis in Zweden midden in de natuur, een fijne studio in Huizen en eigenlijk alles wat ik wil. Toch reis ik steeds weer af naar gebieden waar ik mijn leven niet zeker ben. Maar als ik daar eenmaal ben, denk ik aan niets anders. Dan ben ik alleen maar bezig met alles wat zich voor mijn ogen afspeelt. Ik word zo gegrepen door alles wat zich in de wereld afspeelt en voel dat ik dat moet vastleggen.’