Mark Deuze: Media zijn voor ons als wat water is voor vissen

Media sturen ons leven net zomin als dat wij media controleren; ik wil juist benadrukken dat, of we het nu leuk vinden of niet, elk aspect van ons leven zich afspeelt in media en dat het in dit proces steeds moeilijker wordt, zo niet onmogelijk, om media met een gepaste afstand te bekijken. Media zitten in de haarvaten van ons leven en de manier waarop wij in media leven is net zo bepalend voor wie we zijn als ons DNA. Alle fundamentele ervaringen in ons leven doen we niet langer buiten media: opgroeien, leren en werken, spelen en ontspannen, sporten en bewegen, en ook het zoeken en vinden van een geliefde of van een buurtbewoner.

In dit proces organiseren media onze leefomgeving. Hoe vanzelfsprekender de aanwezigheid van media in ons dagelijks leven voor ons wordt, of we nu een politieke demonstratie, een concert, een bruiloft of een voetbalwedstrijd bijwonen, des te meer zijn we bezig met het vastleggen van de gebeurtenis, dan er daadwerkelijk getuige van te zijn of deel aan te nemen. Wat er op dit moment in ons leven speelt, lijkt soms minder belangrijk dan het verhaal dat we erover in media kunnen vertellen. Media zijn onmiskenbaar verbonden, verstrikt en betrokken geraakt bij de sociale werkelijkheid.

Media bieden ons gevraagd en ongevraagd toegang tot een wereld die de levens van anderen, veelal volslagen onbekenden, op intieme wijze zichtbaar maakt. We kunnen onszelf en ons leven eindeloos en eenvoudig vergelijken met dat van honderden, duizenden, zelfs miljoenen anderen. Deze mogelijkheid tot vergelijking levert allerlei resultaten op, waarvan permanente rusteloosheid er één kan zijn. Want wat moeten we met al die mogelijkheden, keuzes, opties en alternatieven? Raken we erdoor verlost van een eendimensionaal zelfbeeld, en kunnen we oprecht genieten van de kleurrijke diversiteit die media ons voorschotelen? Of is dit schouwspel nodeloos chaotisch, maakt het onzeker en laat het ons in de kern vooral onveilig voelen?

Invloed
Het beste bewijs van het feit dat ons leven zich in media afspeelt, is misschien wel het gegeven dat we het steeds meer met elkaar over de (veronderstelde) invloed van media hebben: zouden we niet wat minder moeten teksten, spelen kinderen niet te veel computerspellen en zijn die spellen niet te gewelddadig, wat van al die seks op televisie en porno op internet, raken we verslaafd aan onze smartphone, maakt Google ons dom? Het zijn geen onbelangrijke discussies, waarbij opvalt dat op geen enkele van deze vragen een eensluidend antwoord mogelijk is. Er is geen passend recept voor het gebruik van media, en dat komt vooral omdat de echte discussie – die over onze volkomen versmelting met elkaar door media – niet wordt gevoerd.

Laat ik vooropstellen dat de discussie over ons leven in media erg lastig is om goed te voeren, niet in het minst omdat we media nodig hebben om er iets over te kunnen zeggen: we schrijven erover, of nemen iets op, sturen het weg en zenden het uit. Iemand leest, ziet of hoort de berichten vanaf een of ander apparaat. In al deze stappen spelen media een rol en wat er uiteindelijk overblijft aan inzicht en begrip over media is in feite al een paar keer gefilterd en geformatteerd door media. Media zijn met andere woorden niet neutraal: of het nu de interface van Facebook is of de opties van een tekstverwerker op de computer betreft, media maken het je zowel mogelijk als onmogelijk om precies uit te drukken wat je wilt zeggen. Aangezien we opgroeien met media, vormen en conditioneren de technologische mogelijkheden van media onze communicatie al vanaf het meest prille begin.

Veel mensen koesteren een diep wantrouwen ten opzichte van alles wat via media wordt aangeboden, en tegen iedereen die zich via media aanbiedt, zoals politici, het bedrijfsleven, merken en adverteerders, de journalistiek. Opvallend genoeg is het vertrouwen in de aanbieders juist het hoogst bij mensen die zichzelf goed en breed informeren en beseffen hoe vertekend het beeld van de wereld in media eigenlijk is. Media worden pas sturend en dominant in ons leven als wij verwachten dat ze ons de waarheid vertellen en de werkelijkheid laten zien. Media zijn pas machtig als ze voor lief genomen worden.

Vertrouwen
Het wereldwijde vertrouwen in technologie – zoals computers, smartphones en ‘slimme’ huishoudelijke apparaten die met het internet verbonden zijn – is al jarenlang groter dan in andere sectoren in de samenleving, zoals de overheid, de kerk of het bedrijfsleven. We rekenen met andere woorden op de technologie van media maar vertrouwen anderen niet zoals zij media gebruiken.

Vanzelfsprekend hebben media grote gevolgen voor ons. De plaats die media in ons dagelijkse leven innemen verandert onze beleving van de werkelijkheid – zowel op fysiek als emotioneel niveau. Hetzelfde geldt voor het omgekeerde: hoe wij met media omgaan en de wensen, angsten en verwachtingen die wij op media projecteren veranderen hoe media gemaakt en geprogrammeerd worden. We gebruiken steeds meer media naast en door elkaar en deze apparaten staan op allerlei manieren met elkaar in verbinding.

Zorgen
Er bestaan veel zorgen over de gevolgen van alomtegenwoordige media op de samenleving. Elk jaar verschijnen er boeken en worden documentaires uitgezonden die met groot gevoel voor drama onheilsvoorspellingen en waarschuwingen over media bevatten. Het wetenschappelijke onderzoek naar media laat echter een veel genuanceerder beeld zien. De mogelijke effecten van media zijn vaak onvoorspelbaar, soms tegenstrijdig en niet zelden onbedoeld.

Media zijn erg leuk, wat we er allemaal mee kunnen is fantastisch (soms zelfs magisch) en de mensen die media voor ons maken zijn er ontzettend goed in ons telkens weer te verleiden meer media te gebruiken. Ook al somberen de meeste experts en autoriteiten over de geestdodende gevolgen van alomtegenwoordige media in ons leven, ik wil juist opperen dat een zekere mate van ‘zombie-zijn’ goed voor ons is – als dit maar betekent dat we bereid zijn wat minder met onszelf bezig te zijn en ons meer in te zetten voor het collectief.

Soms denk ik dat we veel te veel van onszelf en anderen verwachten en daarmee onredelijke eisen stellen. Een voorbeeld van een alleszins redelijke eis aan ons leven in media is het investeren in een zekere mate van mediawijsheid. Gelukkig loopt Nederland hierin wereldwijd voorop, dat verdient erkenning. Toch is ook de ontwikkeling van mediawijsheid zorgelijk, want geletterdheid in media is nog steeds geen vast onderdeel van ons onderwijs. Ik heb na ruim twintig jaar doceren op verschillende universiteiten in de wereld geleerd dat de allerbeste manier om media onder de knie te krijgen, is zelf media maken. Laten we van onszelf en elkaar te accepteren dat we een beetje aan een bijzondere waan lijden, namelijk de idee dat we allemaal het onderwerp (en zelfs de ster) zijn van onze eigen reality-televisieshow. De illusie zou zijn als we probeerden te ontsnappen uit de studio van ons leven. Als het hele leven zich afspeelt in een televisiestudio zou dit de vraag kunnen oproepen: stel dat alle camera’s op mij gericht zouden zijn, welk verhaal wil ik dan vertellen? Vestig ik de aandacht dan op mezelf of probeer ik het verhaal te vertellen van de natuur, van de techniek, of van mensen die er slechter aan toe zijn dan ik, voor wie we op moeten komen, wier stemmen niet gehoord worden? De aandacht afleiden van jezelf en schenken aan anderen vind ik een mooie opdracht voor leven en vooral voor samenleven in media.