Hoe fotograaf Maria van der Heyden de impact van corona - binnen en buiten het ziekenhuis - vastlegt

Rond het ziekenhuis heerst de bedrieglijke stilte van de nieuwe tijd. Het grote parkeer­terrein is vrijwel leeg, op een stenen bank voor de hoofdingang eten vier verpleegkundigen zittend in de zon hun boterhammen. De entreehal is verlaten, op één patiënt met schrapend looprek en de receptioniste na. De lange gang erachter leidt direct naar de intensive care-­afdelingen, waar corona-patiënten verstoken van familie hun lot afwachten. Ik ga eerst linksaf, route 39, naar de afdeling Medische Fotografie.

De kantoorruimte heeft er via een laag dak uitzicht op de cohort afdelingen, speciaal ingericht voor corona-­patiënten. Ze krijgen er intensieve zorg, maar anders dan op de IC. Ook hier liggen tientallen mensen in ademnood. Achter de ramen is geen beweging te zien. In het kantoortje hebben twee fotografen en een filmer tijd vrijgemaakt voor het interview, tussen de bedrijven door. Alles is voor hen anders, sinds de uitbraak van het virus. De agenda’s zijn leeg, er zijn geen opdrachten. De gewone afdelingen zijn vrijwel verlaten, operaties uitgesteld, foto’s niet nodig. Corona eist alle aandacht op. Drie van de vier IC’s zijn er speciaal voor ingericht.

Ze gaan er vaker dan anders met een vrije opdracht heen, naar de afdelingen om de hoek, gewapend met camera. Bij de klapdeuren volgt het verplichte omkleden: mondkapje, schort, muts, handschoenen – in die volgorde. Als ze op de IC klaar zijn, gaan sommigen dwalen. Naar de afvalverwerking, de technologen of de sterilisatie­afdeling. Kijken wat ze tegenkomen, alles vastleggen. Voor nu, voor later, wie zal het zeggen. Iedere dag komt er nieuwe geschiedenis bij.

‘De dingen veranderen per dag’, zegt Maria van der Heyden, ‘zoals alle maatregelen per dag veranderen, en daarmee de foto’s. Een paar weken geleden droeg je geen bril. Een paar dagen geleden verkleedde iedereen zich in de kamer, nu allemaal op de gang. We maken van alles foto’s, voor intern gebruik, maar ook voor de media.’ De fotograaf vertelt haar verhaal op ruime afstand van een tafel waar een spoor van koffiebekertjes zichtbaar is. Op de muren zijn losjes tientallen foto’s van ziekenhuis­personeel bevestigd. Van der Heyden behoort acht jaar tot wat ze een familie is gaan beschouwen. In het Elisabeth-TweedenSteden Ziekenhuis (ETZ) voelt ze zich veilig en op haar gemak, ook op de IC’s. Ze is er twintig uur in loondienst. Iedere werkdag fietst ze via een park van haar eigen huis naar haar tweede thuis. Het zijn andere tijden, zeker, maar misschien raakt de onzekerheid buiten het ziekenhuis haar wel meer dan op de afdelingen waar ze fotografeert. Buiten is ze de controle kwijt. ‘In dit ziekenhuis gebeuren geen dingen die ik niet mag weten’, zegt ze. ‘Iedereen werkt transparant. Ik heb groot vertrouwen in mijn collega’s en het beleid van het bestuur.’

Van der Heyden maakt deel uit van het visueel documentatieteam, waarvan Ellen den Ouden met 25 jaar de langste staat van dienst heeft. In de jaren 70 werd de eerste medische fotograaf aangesteld. ‘Er is een groot verschil tussen toen en nu’, vertelt Den Ouden, met haar hand rond een fotocamera. ‘Vroeger fotografeerden we vooral scheve neuzen en te grote borsten, voor specialisten, daarna ook wonden en huidplekken voor de dermatologen. Het personeelsblad, persberichten en de PR kwamen erbij. In deze coronatijd is het weer anders. We maken nu een soort reportages, ons werk krijgt journalistieke kanten.’
Den Ouden is onrustig, ze kan elk moment opstaan en zich naar een covidafdeling spoeden. Een verslaggeefster van de Volkskrant loopt er bij wijze van uitzondering vandaag rond voor het maken van een reportage. Zij en Maria maken de foto’s, geen externe fotograaf wordt toegelaten. Het beleid is gebaseerd op respect jegens familie en naasten, die wegens besmettingsgevaar niet dagelijks aan het bed van hun geliefde mogen zitten. Onbegrip zou kunnen ontstaan over waarom zij geen toestemming krijgen en journalisten wel.

De foto’s en films zijn vooral voor intern gebruik en archivering, maar media kunnen er op verzoek ook gebruik van maken. Filmbeelden uit het Tilburgse ziekenhuis komen dezer dagen met regelmaat voorbij in de journaals van de NOS of RTL. Ook het Jeugdjournaal weet het ETZ inmiddels te vinden. Marc van Geijn, sinds 2002 in dienst, heeft hiervoor ook filmbeelden geschoten. ‘Niet veel medisch fotografen zijn zo breed inzetbaar als wij’, zegt hij, zelf voormalig fotograaf. ‘Wij fotograferen en filmen alles, van instrumentarium tot portretten, van ziekenafdelingen tot infuusnaalden. Het is bijna een totaalbeeld van een ziekenhuis.’ Alleen één beeld ontbreekt, namelijk dat van de eenzaam stervende corona-patiënt. Om privacy-­redenen gebeurt het niet. Om journalistieke redenen zou Van Geijn het wel kunnen filmen, maar er ligt geen opdracht of verzoek.’

Den Ouden luistert aandachtig mee, terwijl achter de ramen twee mannen in een kunststofpak verschijnen. Op het dak trekken ze een karretje met slangen achter zich aan. Wolken van een onbekende vloeistof komen vrij. De slangen zijn gericht op de muren. ‘Gevelreinigers’, lacht ze. ‘We houden hier alles schoon, van binnen en van buiten.’ Dan heel serieus: ‘De patiënten op de IC liggen er alleen, met kapjes en beademingsapparatuur, vaak in een diepe slaap. Wat ik het meeste mis, is het contact met de patiënten. Ik mis het niet als fotograaf maar als mens. Het contact ontbreekt. Er is stil verdriet. Het werk is niet zwaar, het is anders. Het is of er iets ontbreekt.’

Terwijl Den Ouden zich gereed maakt voor vertrek vult Van Geijn haar aan: ‘Begrijp me niet verkeerd, maar mensen die doods aan de beademing liggen, raken me minder dan een gewone patiënt op een IC. Die kan je in de ogen kijken, soms nog met ze praten. Jonge mensen met een hersenbloeding of na een auto-ongeluk, die hakken erin. Moet ik een filmreportage maken van een kind, nog geen 18 jaar, die afscheid neemt van zijn vader en moeder. Bij corona-patiënten zijn het vooral de aantallen die indruk op me maken. Ja, de getallen hakken er in.’

De stille emoties raken het diepst. De filmer trekt zich het lot aan van jonge verpleegkundigen. ‘Vaak meisjes van rond de 20 jaar. Die werken dan een hele nacht op de corona-afdelingen. Per nacht zien ze een paar mensen sterven, zonder dat ze elkaar in de ogen hebben kunnen kijken. Heel heftig voor ze.’ Hij heeft besloten deze verpleegkundigen te gaan filmen. Ze horen bij het verhaal van het ziekenhuis in deze tijd.

Voor iedereen is het zoeken naar de meest zinvolle invulling van de dagtaak. ‘Wat is onze rol nu?’, vraagt Van der Heyden zich hardop af. ‘Moeten we niet als een fotojournalist door het ziekenhuis lopen? Welke media willen onze beelden hebben? We zijn zoekende en moeten een manier vinden.’ Ze benadrukt dat ze in dienst is van het ETZ en het ziekenhuis nooit wil schaden. De patiënt of nabestaande heeft haar eerste zorg, daarna pas het grote publiek. ‘Alles staat of valt in een ziekenhuis met vertrouwen.’

Buiten het ziekenhuis is Van der Heyden ook fotograaf, maar op freelance basis. Ze werkt vooral voor de zorgsector en het onderwijs, voor magazines over wonen en cultuur. Door de viruscrisis is een deel van haar werk weggevallen, ze vreesde een terugval van inkomsten. Toen kwam onverwacht het verzoek van het Regionaal Archief Tilburg. Of ze met een tweede fotograaf een tijdsdocument over de stad in coronatijd wilde maken. Van der Heyden: ‘De hele maand april mag ik vastleggen hoe corona invloed heeft op het dagelijks leven. Het is een grote opdracht, je documenteert geschiedenis. Zelfde aanleiding, maar het is toch heel anders werken dan in dit ziekenhuis.’

Buiten gelden voor haar de richtlijnen van Mark Rutte, hierbinnen de preventiemaatregelen van het ziekenhuis. Binnen de strenge beperkingen doet ze in vrijheid haar werk. Toch voelt het nu anders. Voordat de coronatijd aanbrak, stond ze wél regelmatig aan het bed van een stervende, omringd door enkele familieleden. De foto’s blijven voor de buitenwereld ongezien, alleen de familie krijgt ze op verzoek onder ogen. Beter voor de traumaverwerking, beweren specialisten. Objectiviteit bestaat niet, kan niet, zegt ze stellig. Als fotograaf wil ze er juist emotioneel betrokken bij zijn, als de naasten zich rond het bed verzameld hebben. In andere settings houdt ze emoties op afstand, dan tellen vooral het juiste licht en een goede compositie van het beeld. ‘Maar op zo’n moment, met zulk een verdriet, dan wil ik er voor hen zijn. De familie moet later in de foto iets van mijn empathie kunnen terugzien.’ Ze is slechts een radertje, dat beseft ze, toch denkt ze in het grote verdriet iets aan het welzijn van anderen bij te dragen.

Fietsend door het park, op weg naar huis, kan ze de adrenaline nog in haar lijf voelen. Thuis neemt ze een wijntje en kookt graag voor haar man en zoon. Het is meditatief. Achter de pannen verdwijnt een deel van wat ze die dag heeft meegemaakt.

Collega Marc heeft zich met een snelle groet uit de voeten gemaakt, zelf moet ze ook weer aan het werk. Ze gaat Ellen als fotograaf aflossen. ‘Je mag wel een eindje mee, als je wilt’, biedt ze aan. We lopen over de gang, een arts checkt er zijn telefoon. Om de hoek wordt het al iets drukker. Twee verpleegkundigen lopen kalm pratend richting de klapdeuren van de IC. ‘Ik denk dat het vanavond bloemkool word’, zegt de een. ‘Wel met een kaassaus, toch?’, antwoordt de ander. De twee klapdeuren met STOP STOP openen zich. Erachter haast personeel met schorten en filterkapjes zich van de ene naar de andere kamer.

Van der Heyden maakt zich op voor een nieuwe ­ronde. Teruglopend door de entreehal zie ik een vrouw in het kledingboetiekje op haar voeten draaien. Ze past een rode jurk. Buiten is de stenen bank leeg, de zon schijnt nog voluit. Achter me zijn vandaag dertig nieuwe ­patiënten met ernstige covid-verschijnselen opgenomen. Twee mensen zijn gestorven.