Journalistieke innovatie. Hoe vergroot je je creativiteit?

Mijn 5-jarige dochter ligt op de grond te tekenen. Ik vraag haar wat ze maakt. ‘Hoe bedoel je?’, antwoordt ze. ‘Ik ben gewoon aan het tekenen, papa.’ Volwassen journalisten moedig ik tijdens trainingen steevast aan om ideeën te visualiseren. Bijna altijd is de reactie: ‘Maar ik kan helemaal niet tekenen’.

Verandert ons creatieve vermogen naarmate we ouder worden? Is het een reservoir dat je moet bijvullen? Lastig te zeggen. Creativiteit heeft verschillende betekenissen voor verschillende mensen. Waar wel consensus over bestaat is hoe je het bevordert. Bij veel journalisten zit creativiteit in het hoofd en komt het tot uiting via de pen. Ideeën schrijven op post-its, scenes uittekenen op A4’tjes of presentaties maken in PowerPoint lukt de meesten nog wel. Daarna vervallen we in routines of lopen we vast. Terwijl we het dit keer toch anders gingen aanpakken?

Er is gelukkig veel bekend over wat werkt (zie kader). Voor dit artikel vroeg ik enkele journalistieke makers naar hun proces en zocht ik in de praktijk op hoe we creativiteit waarderen. Ik vond tips in de literatuur, maar las ook dat ons creatief vermogen begrensd is. Een lichte teleurstelling misschien, waar ik zelfs nog een schepje bovenop doe, door te eindigen met de vraag wat het betekent wanneer machines straks creatiever zijn dan wij.

Wat is er nodig om creatief te zijn?
Volgens cognitiewetenschapper Margaret Boden draait creativiteit om ‘de motivatie om iets te bedenken wat nieuw, verrassend en waardevol is’. Een andere definitie komt van Arthur Miller, een autoriteit op het gebied van creativiteit. Hij stelt in ‘The Artist in the Machine’ (2019): ‘Creativiteit is de productie van nieuwe kennis die gebaseerd is op bestaande kennis en ontstaat door problemen op te lossen’.

Binnen de journalistiek komt creativiteit meestal voort uit een opdracht. Nieuwsgierigheid is een goede tweede aanleiding. Net als in de wetenschap beginnen we met vragen stellen. Waarom krijgen olifanten zelden kanker? Hoe werkt hooliganisme? Wanneer belanden we in een recessie? We bouwen met onze zoektocht voort op kennis die door de eeuwen heen vergaard is. We werken met bestaande regels, conventies en technieken. Handig, want zo bepalen we maatstaven en baseren we er onderlinge waardering op. Eens in de zoveel tijd breekt er iemand met die regels, wat vervolgens leidt tot nieuwe conventies, nieuwe kennis en nieuwe regels. Voilà, het creatieve proces in perpetuum.

DEEP FAMILY, generator van herinneringen
Plato vroeg zich al af hoe een brein dat bestaat uit gevestigde concepten resultaten kan produceren die verder gaan dan wat er al is. Twee makers die deze vraag onlangs op hun eigen manier beantwoordden, zijn kunstenaar Daniela Schwabe en de ‘met AI-stoeiende ontwerper’ Casper Schipper. Hij werkt bij het Arnhemse creatieve bureau Superposition. Schipper begon zijn loopbaan aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunst in Den Haag en deed vervolgens de master Media Technology in Leiden. Samen met Schwabe, die woont en werkt in Berlijn, maakte hij het werk DEEP FAMILY, dat gaat over familiegeschiedenis. De Correspondent wijdde er een visueel essay aan met de titel ‘Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar (op de foto, tenminste).’

Tijdens het creatieve proces van DEEP FAMILY was een belangrijke rol weggelegd voor oude en nieuwe technologie, zo vertelt Schipper. ‘Onze familiegeschiedenis en herinneringen zijn voor een groot deel gebaseerd op foto’s en videomateriaal. Wat nu als je dat materiaal laat uitbreiden of er op voortborduurt met AI, ga je dan ook je herinneringen aanpassen of uitbreiden?’

Schwabe selecteerde en digitaliseerde foto’s uit haar familiearchief, dat ze beschouwt als onderdeel van haar geheugen. Schipper trainde er vervolgens een AI-systeem mee (een styleGAN) dat zelf beelden maakt die lijken op de ingevoerde voorbeelden. Daarmee creëerden ze niet-bestaande groeps- en pasfoto’s van Schwabes familieleden. Na enkele experimenten ontstond ‘een generator van nieuwe herinneringen’ die Schwabe vervolgens gebruikte als basis voor nieuwe schilderijen.

Verkennende creativiteit
Cognitiewetenschapper Boden onderscheidt slechts drie vormen van creativiteit: verkennende, combinerende en transformerende. Verkennende creativiteit gaat uit van wat al bestaat, onderzoekt er de grenzen van en verlegt ze waar mogelijk. Dit type creativiteit is beperkt, omdat ze gebonden is aan bestaande regels. Kunstprojecten die sterk technologiegedreven zijn vallen in deze categorie. Denk aan de recente hype rondom NFT-art of nieuw werk van overleden artiesten die met behulp van AI weer ‘tot leven zijn gewekt’, zoals The Beatles, Van Gogh of Tupac.

Een ander voorbeeld is Apple’s muziekdienst iTunes. Door te leren van illegale downloadsites en piraterij online, creëerde Steve Jobs een legaal alternatief voor muziekliefhebbers. Waar vervolgens Spotify weer op voortborduurde en er zaken aan toevoegde. Ter nuancering: binnen de regels blijven betekent niet dat je niets nieuws kunt ontdekken op plaatsen die je al kende.

Prijswinnende creativiteit
Kunstenaars die totaal verschillende concepten uit botsende werelden samensmeden of postmoderne mixed media installaties die we tegenkomen in musea - auteur Steven Johnson rekent ze tot vormen van combinerende creativiteit. In zijn boek ‘Where good ideas come from’ noemt hij dit ‘exaptatie’. De boekdrukkunst is er een vorm van. Gutenberg (hij schijnt overigens niet de eerste te zijn) combineerde wijnpersen van Duitse boeren met Chinese losse drukletters, movable type. Een nieuwe mediatechnologie was geboren.

De kersverse winnaars van de Tegel voor Datajournalistiek, Coen van de Ven en Karlijn Saris, combineerden eigen onderzoek voor De Groene Amsterdammer, en interviews met data van social media en AI. Ze toonden aan dat 22 procent van alle tweets die Sigrid Kaag ontvangt haatdragend zijn, en dat interviews met mannelijke politici met name over geldzaken gaan en interviews met vrouwelijke politici vooral over vrouwen.

Voor het verwerken van de data - tweets gericht aan vrouwelijke politici - en de kunstmatige intelligentie die ze erop los lieten, werkten ze samen met Joris Veerbeek en Sahra Mohamed van de Utrecht Data School (UDS). Over de samenwerking met de UDS vertelde Van de Ven dat hij door urenlang te videobellen meer over de terminologie en de concepten leerde en daardoor snel kon schakelen. ‘Na een interview met politica Lisa Westerveld kon ik een bepaald fenomeen - ze wordt online altijd met “je/jij” aangesproken - checken met Veerbeek. Van de Ven ziet een grote meerwaarde in deze combinatie van mens- en computerkracht en het bundelen van verschillende specialismen. ‘Het ging niet meer om anekdotes. We hadden een muur met feiten gebouwd aan de hand van data.’

Transformerende creativiteit
Onder de laatste en begerenswaardigste vorm van creativiteit vallen de game changers. Het zijn momenten waarop bestaande conventies of geldende regels volledig worden losgelaten. De ‘kunst’ is dan om ‘zodanig te kiezen wat je laat vallen en welke nieuwe voorwaarden je introduceert, zodat er iets nieuws en waardevols ontstaat’. Het citaat is van Marcus Du Sautoy, schrijver van ‘De code van Creativiteit’ (2020). Cognitiewetenschapper Boden merkt hierbij op dat het jaren kan duren eer mensen transformerende creativiteit (h)erkennen.

Wie wel creativiteit herkennen zijn juryleden die ingezonden werk bekronen met een award. De beoordelingscriteria die ze hanteren fungeren voor ons onderzoek als goede graadmeter voor gewaardeerde creativiteit. Om een Tegel te winnen moet het uitgevoerde project, zo staat te lezen in het reglement, vooral ‘oorspronkelijk zijn in concept, aanpak en uitvoering’. Bij de meeste categorieën verwacht de jury ook een ‘oorspronkelijke inzet van interviewtechnieken en vertelvormen’.

Bij de Pioniers-inzendingen wordt gekeken naar beginnende journalisten die ‘lef hebben’ en ‘met een andere bril naar de dingen kijken’.

Wil een journalist een Dutch Creativity Award winnen, dan moet een ambacht uitgeoefend zijn en moeten belangrijke inzichten zijn verworven tijdens het maken. Er wordt gevraagd naar motivatie, inspiratie of doel. Ook tegenslagen en hobbels zijn belangrijk. ‘Wat voor energie ging erin zitten om het project tot leven te brengen?’, zo lees je in het aanmeldformulier. En, ‘welke uitdagingen heb je overwonnen en hoe?’

Het sluit goed aan bij wat Du Sautoy als voorwaarden stelt voor creativiteit. Er is namelijk sterfelijkheid en ‘bagage’ voor nodig, zoals lijden en levenservaring. New York Times columnist Kevin Roose voegt daar in zijn boek ‘Futureproof’ (2021) de ‘affect heuristic’ en ‘handprints’ aan toe. Beide begrippen doelen op het gegeven dat we veel waarde toedichten aan dat wat mensen zelf maken en creëren. Hoe meer bloed, zweet en tranen, hoe beter.

Kunnen machines creatief zijn?
Bij Roose en Du Sautoy gaat het over de manier waarop wij mensen creativiteit zien en waarderen. Als we die crea­tiviteit van machines verwachten, kunnen we kort zijn: al zouden ze het zijn, we zullen het inferieur vinden. De waarde van creatief werk is sterk gekoppeld aan de maker. Dat neemt niet weg dat machines geen waardevolle creaties zouden kunnen leveren. Maar wat als machines transformerende creativiteit bezitten die we nu nog niet kunnen duiden? Wat als machines op eigen houtje een eigen soort creativiteit ontwikkelen? Het zal in ieder geval verrassend en vernieuwend zijn. Wie weet is de deepfakevideo van Sedar Soares er wel een goed voorbeeld van. We zullen het later pas op waarde schatten.

Makers met AI-ervaring zijn het erover eens dat creatief werk vooral wordt uitgebreid en verrijkt met de komst van artificiële assistenten. Ontwerper Schipper geeft ook les aan kunstacademie ArtEZ, bij de opleiding Design, Art & Technology. Het vak dat hij daar geeft heet ‘Design with machines’ en gaat over creatieve samenwerking met AI. Zelf ziet hij zich bij dat vak niet als AI-specialist of wetenschapper: ‘Ik ben een ontwerper. We gaan samen met de studenten kijken hoe AI voor ons kan werken, hoe we het als gereedschap kunnen gebruiken tijdens ons creatieve proces.’ Wat de nieuwe generatie ontwerpers ook brengt, zo is Schippers’ overtuiging, ze ontkomt er niet aan om samen te werken met machines. Dat bevestigt ook Kenn Cukier, journalist bij het eeuwenoude, nog altijd wekelijks verschijnende nieuwsblad The Economist: ‘We klampten ons niet vast aan de pen toen de typemachine kwam, en dat moeten we nu ook niet doen.’

Terug naar onze realiteit
Ken je dat vervelende, onbehaaglijke gevoel dat onherroepelijk de kop opsteekt bij creatief werk? Net zoals je dondersgoed weet hoe laat het is wanneer je uitstelgedrag vertoont. Heb je eenmaal geaccepteerd dat ongemak en onzekerheid erbij horen, dan kun je vanaf nu ongewisse projecten met nieuw zelfvertrouwen tegemoet treden. Sterker nog, met de tips van Boden, Miller, Du Sautoy en Roose indachtig breidt je je creativiteit gemakkelijk uit.

Haal er andere mensen bij en probeer nieuwe technologie uit. Plak nog meer post-its met je team en schets vaker samen. Knuffel die workshopfacilitator wanneer hij iets vaags van je vraagt, zoals zoveel mogelijk variaties van een ‘slang’ tekenen in dertig seconden. Wees een mens, ga ongemak aan en steel ideeën van anderen. Maar wat je ook doet, ga vooral eens op de grond liggen, in stilte. En als mensen aan je vragen wat je aan het doen bent, vertel ze dan dat het antwoord daarop vanzelf komt.