Jeroen Akkermans: ‘Een journalist mag nooit cynisch worden’

Toch weer indringend geconfronteerd worden met Vladimir Poetin. Toch weer Russische slachtpartijen – in de jaren 90 in Tsjetsjenië, nu in Oekraïne. En natuurlijk weer moeten terugdenken aan de moord-op-afstand op zijn cameraman Stan Storimans in Georgië. Opnieuw is Jeroen Akkermans in een donkere periode in zijn loopbaan als buitenland-correspondent van RTL Nieuws beland. Oekraïne brandt, en hoe het vuur gedoofd moet worden: Akkermans ziet het nu even niet.

Op het moment van het telefonische interview bevindt hij zich in zijn standplaats Berlijn. Over een dag of vier wil hij terug Oekraïne in.

Kort voor de Russische inval zat Akkermans op een plek waar de meeste Nederlanders toen nog nooit van hadden gehoord, maar die velen nu op de kaart kunnen aanwijzen: de inmiddels aan flarden geschoten havenstad Marioepol. De eerste twee weken van de oorlog werkte Akkermans vanuit Lviv, op tachtig kilometer van de Poolse grens. Het luchtalarm ging wel af, maar hij hoorde nog geen bommen neerkomen.

De Duitsland en Oost-Europa-correspondent van RTL Nieuws is voorzichtig. Hij heeft scherven in zijn been van een clusterbom, dezelfde bom die in 2008 Storimans fataal werd. Afzender: V. Poetin te Moskou.

‘Zo’n ervaring brandmerkt je, en daar moet je mee omgaan’, vertelt Akkermans. ‘Nadat het was gebeurd ben ik vier maanden uit de roulatie geweest. Toen heb ik mezelf de vraag gesteld: in hoeverre ben ik nog journalist die ik was?’

Twee keuzes gaf hij zichzelf: net als vroeger all the way blijven gaan, of helemaal stoppen met de journalistiek. Geen compromissen. Wat het geworden is, is bekend.

Op 7 maart schreef je een open brief aan Poetin, die is gepubliceerd op de site van RTL. ‘Mijn journalistieke loopbaan is doordrenkt van het bloed dat Russische troepen in de voormalige Sovjet-Unie lieten vloeien.’ Hoe begon dat?
‘In 1995 stond ik aan het front in de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny. Poetins voorganger Boris Jeltsin liet de stad met de grond gelijk maken omdat de Tsjetsjenen de onafhankelijkheid hadden uitgeroepen. In 2008 was er de Russische clusterbom in Gori, Georgië (Rusland greep de macht in twee Georgische provincies, red.). In het jaar dat vlucht MH17 uit de lucht werd geschoten, 2014, was ik in de Donbas, in Oost-Oekraïne, waar de Russen de separatisten hielpen in hun strijd tegen het Oekraïense leger. Dat was de eerste keer dat ik terug was aan het front.’

Waarom zou je met jouw verleden en op jouw leeftijd - je bent van 1963 - nog het gevaar willen opzoeken?
‘Ik vergelijk mijn ervaring altijd met de slachtoffers van oorlogsmisdaden. Eén ding weten we zeker: als er geen journalisten meer in oorlogsgebied durven komen, hebben potentiële oorlogsmisdadigers vrij spel, en daar zullen ze gruwelijk misbruik van maken. Journalisten mogen het dus niet laten afweten. Wij kunnen alleen maar getuigen als we er zelf ook zijn.’

Met wie ga je terug naar Oekraïne?
‘Met cameraman Han Pannevis. Hij is een van de freelance cameramannen van RTL Nieuws. Ik reis alleen naar een risicogebied met iemand die ervaren is, er volledig achter staat om af te reizen en met wie het prettig werken is. Je moet elkaar kunnen vertrouwen. Han voldoet aan al die voorwaarden.’

Ga je ook een lokale fixer zoeken, en waar moet die aan voldoen?
‘Een lokale fixer vind ik van groot belang. Hij of zij heeft contacten en kennis die ik niet heb. Je hebt onder zulke omstandigheden altijd iemand nodig met voelsprieten in de lokale bodem. Ik ben vaak in Oekraïne geweest en ken inmiddels veel potentiële fixers. Als iemand niet kan, is er altijd wel een aanbeveling voor een ander te vinden. Ik heb in al die jaren nog nooit een slechte ervaring met ze gehad. Het zijn altijd zeer toegewijde en gedreven mensen, zeker onder zware omstandigheden. Ik werk graag met ze.’

En hoe is de samenwerking met concullega’s uit binnen- en buitenland?
‘Als ik collega’s onderweg ergens mee kan helpen, dan doe ik dat vanzelfsprekend. Dat geldt in een risicogebied bijna altijd ook andersom. Je zit allemaal in dezelfde boot.’

Is een gewapend conflict verslaan op een bepaalde manier ook spannend? Adrenaline? Of is het alleen maar naar?
‘Oorlog is nooit alleen maar naar. Ik kom ook echt super lieve mensen tegen die mij helpen en blij zijn dat er journalisten zijn. Want op dat moment is er niemand anders die vraagt wat hen, de slachtoffers, overkomen is. Dat geeft ook een soort bevrijdend gevoel: het verhaal kunnen vertellen dat anders niet aan het licht komt. Wat de adrenaline betreft: die is alleen achteraf maar prettig, als het goed is afgelopen en je alles op tape hebt kunnen krijgen. Ik ben me er goed van bewust dat ik een veilig thuis heb. Ik kan dus uit zo’n gebied. Burgers aan de frontlinie niet, tenzij ze huis en haard verlaten, vaak met gevaar voor eigen leven, en dan moeten ze nog maar afwachten waar ze terechtkomen.’

Aan Poetin schrijf je: ‘Dertig jaar lang scheerde ik langs de kartelranden van Rusland en heb ik mij dikwijls gesneden. Toch heb ik uw marsbevel in Oekraïne niet zien aankomen.’
‘Nee, want ik dacht: als Poetin richting Kiev gaat, heeft hij zelfs alle pro-Russische Oekraïners meteen tegen zich. En inderdaad. Daarom denk ik dat Poetins dagen geteld zijn. Maar hoeveel dagen zijn dat nog, en hoeveel slachtoffers gaan er in die periode nog vallen? Meneer Akkermans heeft natuurlijk geen glazen bol.’

Aan het begin van zijn presidentschap – hij trad aan op 31 december 1999 – heeft Poetin je ‘weten in te pakken’, valt in je open brief te lezen.
‘In de jaren 90 was ik correspondent in Moskou. Ik zag hoe onder Jeltsin maffiosi de macht grepen. Geen land kan zich permitteren af te glijden naar anarchie. Alleen kwam er een nieuwe vorm van corruptie voor in de plaats, met een nieuwe laag oligarchen. Maar zelfs in 2001, toen Poetin een rede in de Bondsdag hield, dacht ik nog: hij reikt het Westen de hand. Uiteindelijk had hij dus een heel ander plan: de resten van de Sovjet-Unie aan elkaar lijmen. Dat daar bloed voor moet vloeien, is hem om het even.

Op het moment dat het Westen nog grip had op Rusland, in genoemde jaren 90, hebben we ons helaas niet bekommerd om de Russische burgers die naar een nieuwe vorm van democratie snakten. Nee, we zijn onszelf gretig gaan verrijken door Russische olievelden te confisqueren: Shell, BP, noem maar op. En nu zijn de Russen opnieuw in een dictatuur beland: die van Poetin.’

Op Nederlandse opiniepagina’s en in de talkshows wordt driftig gediscussieerd of wij Westerlingen Poetin zover hebben gebracht, door op te rukken met de Europese Unie en de NAVO.
‘Over de EU wil ik het niet eens hebben, want welke bedreiging gaat er nou uit van Europese landen die met elkaar willen samenwerken? En er was en is helemaal geen sprake van een NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne. Dat sleept Poetin er met de haren bij om een excuus te hebben voor zijn inval. De Baltische staten en Polen danken de NAVO nu op hun op blote knieën dat zij wel lid zijn. Nu maar hopen dat er geen dominostenen omvallen waardoor we in een Derde Wereldoorlog belanden.’

Ben je daar bang voor?
‘Een aanleiding zit momenteel in een klein hoekje. Ik denk bijvoorbeeld dat er genoeg Balten zijn die het liefst morgen zouden willen meevechten met de Oekraïners. Je moet er niet aan denken dat dat op eigen houtje wordt gedaan en dat de Russen daar dan aanleiding in zien om terug te slaan.’

Net als tijdens de coronacrisis weten hier in Nederland ook mensen die er niet voor hebben doorgeleerd allerlei dingen heel zeker. Zoals dat de Oekraïense president Zelensky een oorlogshitser is omdat hij wil dat de NAVO ingrijpt.
‘Zelensky heeft geen keus. Zijn land is overvallen. Hij moet druk op de ketel houden voor militaire hulp gezien de Russische overmacht. Wij laten de Oekraïners de kastanjes uit het vuur halen.’

Aan de talkshowtafels wordt erg met de Oekraïners meegeleefd. Oud-voetballer Evgeniy Levchenko herhaalt steeds: Westerse politici praten wel, maar ze doen zo weinig.
‘Zegt hij dan ook hoe die hulp eruit moet zien?’

Minimaal een no-fly zone afdwingen. Iets waar de in Rusland rijk geworden media-ondernemer Derk Sauer op 11 maart ook voor pleitte op Twitter. Hij schreef: ‘Hoe lang laten we deze slachting nog toe?’
‘Ja, maar dat betekent dat op het moment dat de Russen zich daar niet aan houden de NAVO moet ingrijpen. Dan heb je dus WO III.’ 

Ingewikkelde dilemma’s.
‘Nou, in zoverre is het niet zo ingewikkeld: willen we dat het dominospel in werking treedt?’

De sancties die het Westen heeft ingesteld, is dat de juiste aanpak?
‘Wat is het alternatief? Je moet iets doen. Er zit wel iets van gerechtigheid in dat Roman Abramovich zijn voetbalclub Chelsea kwijtraakt, en andere oligarchen hun superjacht. Dat de Poetin-kliek opeens niet meer kan reizen. Maar ondertussen horen we maar heel weinig oppositiegeluiden van Russen. De redactrice van dat nieuwsprogramma die even door het beeld liep met dat “Geen oorlog”-bord, dat is breed uitgemeten in de Westerse media. Waarom? Omdat er natuurlijk niet zo heel veel van dat soort voorbeelden zijn.’

Is het ergens ook wel prettig om nu geen politicus te zijn? Geen minister van Buitenlandse Zaken?
‘Ha, dat vraag je aan mij? Ik heb vaak te doen met politici. Dan denk ik: jezus, hoe moet je jezelf hier nog uitdraaien?! Ik zal dan ook nooit actief worden in de politiek. Er zijn nu heel kundige diplomaten nodig.’

Heb je het Buitenhof-interview met de Russische ambassadeur, Aleksander Sjoelgin, van 13 maart gezien?
‘Delen. Niet helemaal. Hij pareerde de waarheid over een na een bombardement genomen foto met de aantoonbare leugen dat het nepnieuws betreft. Een hufterige strategie onder Russische diplomaten die we in Nederland ook hebben gezien in de MH17-zaak.’

Buitenhof-presentator Maaike Schoon zat er fel op. Té fel, vond menigeen. Anderen vonden haar aanpak juist uitstekend.
‘Daar heb ik geen oordeel over.’

Hoe interview je iemand die keihard liegt? Laat je hem uitpraten?
‘Ik heb met zulke mensen voor de rechter gestaan, want ik heb Rusland voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg gesleept, wegens die clusterbomaanval waarbij ook Storimans stierf. De advocaat van de Russische delegatie maakte me uit voor leugenaar. Hij zette me weg als een kleine jongen die niet wist waarover hij het had. Terwijl alle bewijzen op tafel lagen. Dat had iets totaal vernederends. Ik heb die dure advocaat, de Brit Michael Swainston, kort geïnterviewd. Door hem te laten uitpraten zag je hoe hij redeneerde. En dat was veelzeggend.’

Er is nog steeds geen uitspraak in deze zaak.
‘Nee, en dat is een schande. De Russen blijven hun verantwoordelijkheid glashard ontkennen. We zijn inmiddels veertien jaar verder, en we weten zelfs nog steeds niet eens of het Hof wel ontvankelijk wordt verklaard. Maar ik ga door. Voor Stan en zijn familie, voor de elf omgekomen Georgische burgers en ook voor Zadok Yehezkel, een Israëlische journalist die toen zwaargewond raakte. Mensen denken altijd dat er in een oorlog geen regels zijn. Maar die regels zijn dan net zo hard. Artikel 2 van de Conventie van Genève, over de bescherming van burgers, geldt ook in oorlogstijd. Het recht op leven van Stan en de elf Georgiërs is geschonden. Je mag niet zomaar op een lege stad schieten waar alleen nog maar burgers te verwachten zijn.’

Nieuw probleem: Rusland is 15 maart uit de Raad van Europa, en daarmee ook uit het Europees Hof in Straatsburg gezet. Niet dat een schuldigverklaring Poetin overigens ook maar iets zal kunnen schelen. Hij steekt vanuit het Kremlin zijn middelvinger op. 
‘Zeker. Hij heeft al in 2013 tegen premier Mark Rutte gezegd dat de kwestie-Storimans wat hem betreft een gesloten boek is. Maar het kan niet zo zijn dat een oorlogsmisdaad die zo goed geregistreerd is geen enkel gevolg krijgt. Wij overwegen al langer om ook aangifte te doen in Nederland. Daar zitten ook weer juridische haken en ogen aan, dus dat wordt opnieuw een lange juridische weg. Deze aangifte is ongeacht het uit de Raad van Europa zetten van Rusland.’

We gaan nog even terug naar die verschrikkelijke 12 augustus 2008 in Gori. In zijn open brief aan Poetin schrijft Akkermans: ‘U mag tot op de dag van vandaag volhouden dat Rusland vals wordt beschuldigd van het lanceren van een clusterbom op burgers, ondanks het forensisch, video-, en fotobewijs van het moordwapen dat in 2008 exclusief bezit was van de 630ste Iskander Training Raket Brigade in Znamensk. We hebben het uitgezocht, meneer. Maar gerechtigheid in deze zaak is onder uw megalomane, witte onderhandelingstafel geveegd.’

In hoeverre heb je de dood van Storimans eigenlijk verwerkt? Kun je dat uitleggen?
‘Dat is iets van mezelf. En wat is verwerkt? Er is geen percentage voor. Zeg je 70 procent? Of 99?’

Sta je nu anders in het leven? Cynischer?
‘Cynisme is de dood voor de journalistiek. Dat nooit! Journalistiek is juist: waarom vertellen we dit soort verhalen? Toch ook in de hoop dat we vooruitgang boeken, ook al is het nieuws nog zo cynisch. Journalisten hebben tot taak om, ondanks alle verleidingen daartoe, niet cynisch te worden. Want dan is het klaar en moet je stoppen. In eerste instantie heb ik daar misschien lang mee geworsteld, maar ik ben er uitgekomen. Als ik al ga zeggen: het wordt toch niks, dan hoeven mensen ook niet meer te kijken, toch?’