In memoriam Geert-Jan Laan (1943-2023): ‘Pionier van de vaderlandse onderzoeksjournalistiek’

Vreemd was het dus niet dat GJ – zijn koosnaam voor meer dan alleen intimi – rond zijn 20ste bij Het Vrije Volk belandde. Toen nog partijorgaan van de PvdA, toen nog de grootste krant van Nederland, in ieder geval van Rotterdam, volgens de toen gehanteerde oplagecijfers. Net als iedereen die z’n eerste journalistieke stappen bij die krant zette, begon hij begin jaren zestig op een kleine redactie. Vaak op een eenmanspost in één van de 44 edities die de krant rijk was omdat het sociaaldemocratische woord wijd moest worden verspreid. Dat was aanpoten in je eentje, verantwoordelijk voor één hele pagina per dag, zes keer in de week. Maar dan niet zo’n klein paginaatje, formaat tabloid, maar een dubbel zo grote, broadsheet.

Londen en de VS
Ooit waren serieuze kranten vrijwel uitsluitend van dit formaat. Zelfs in tabloidland Engeland, waar Geert-Jan als jong ventje woonde toen zijn vader Reint er een hoge functie had bij Internationale Transport Federatie in Londen. Hij leerde er niet alleen de taal, hij ontwikkelde er ook zijn interesse in financiële zaken. Geert-Jan mocht later graag en vaak vertellen over die Britse jaren.  En over zijn avonturen als scheepsjongen aan boord van het SS Nieuw Amsterdam van de Holland Amerika Lijn. Heel veel jaren later en een stukje rijker nam hij zijn meisje graag mee op cruise naar de VS, met het motorschip Rotterdam. New York revisited.

Terug naar Rotterdam waar GJ na een aantal HVV-jaren in de regio en een intermezzo van 3 jaar bij het Rotterdams Parool op de sociaal-economische redactie van Het Vrije Volk van Herman Wigbold terecht kwam. Op die deelredactie kwamen wij elkaar dagelijks tegen: hij komend van het Parool, ik vanuit de opgeheven vestigingen in Groningen en hoofdzetel Amsterdam. Daar ontstond onze collegiale band die verdacht veel elementen van vriendschap ging vertonen. Natuurlijk had GJ de portefeuille ‘financiën’ en grote (haven)bedrijven.

Ik deed ‘consumentenzaken’ en haalde sloten koffie voor de ouderen waartoe Geert-Jan ook was gaan behoren

Er was geen ander die de werkelijkheid achter de jaarcijfers zo goed wist te ontrafelen. Ik deed ‘consumentenzaken’ en haalde sloten koffie voor de ouderen waartoe Geert-Jan ook was gaan behoren. Het waren mooie, leerzame jaren waaraan voor mij een einde kwam door een overstap naar het Konsumenten Kontakt, een kleine non-profitclub die de luis in de pels was van groot- midden- en kleinbedrijf.

Het werd een tijdelijke overstap, want vier jaar later was ik terug op het oude nest. Kwade genius: Geert-Jan Laan. Hij belde me met de vraag of ik het nog niet miste, de altijd dynamische en enerverende dagbladjournalistiek vol spanning en afwisseling. Zo ja, dan had hij wel een baantje voor me: chef van de sociaal-economische redactie. De reden van zijn telefoontje werd me snel duidelijk: de huidige chef, GJ zelf dus, had een andere ambitie en kon die volgens zijn baas Wigbold alleen maar vervullen als hij zelf voor een opvolger zou zorgen. Een telefoontje uit eigenbelang dus? Ja. Maar was dat erg? Integendeel, want ik was weer thuis en was hem eeuwig dankbaar.

Die andere ambitie van GJ heeft de krant, de lezers, de politiek veel goeds gebracht. Als makers van de pagina ‘Dossier op Donderdag’ hadden Geert-Jan Laan en Rien Robijns al talloze scoops geleverd over dubieuze zaken, primeurs die de reputatie van de krant en het duo beslist geen kwaad deden.

Dossiers op Donderdag
De Dossiers op Donderdag werden synoniem voor een journalistieke stijl en aanpak die als researchjournalistiek werd omschreven. Laan en Robijns haalden investigative journalism uit de Nederlandse kinderschoenen. Tijdrovend en arbeidsintensief maar soms zeer doeltreffend. Het duo werd gevreesd in Davos waar de deelnemers aan het jaarlijkse World Economic Forum meestal niet zaten te wachten op al te nieuwsgierige, goed geïnformeerde journalisten. Zeker niet een duo met krachtige wapens in huis: een verrassend diepgravende kennis en een ongelofelijk scherpe pen. Plus een heel goed netwerk.

Het fameuze Lockheed-schandaal was een van de belangrijkste wapenfeiten van het tweetal. Met excuus aan Prins Bernhard voor het verlies van zijn sterren en strepen. Het Koninklijk Huis was niet rancuneus, misschien wel dankbaar.

Vijfentwintig jaar later, in 2001, mocht Persmuseum-voorzitter Laan Bernhards kleinzoon Willem-Alexander ontvangen voor de officiële opening van het museum in Amsterdam. Tijdens Geert-Jans voorzitterschap draaide het Persmuseum redelijk. Zijn opvolgers in het bestuur konden helaas niet voorkomen dat het verleden van de schrijvende journalistiek een vrijwel onzichtbaar plekje heeft gekregen in het Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum.

Na Lockheedgate volgden nog ettelijke onthullende dossiers. Ze leverden Laan en Robijns veel collegiale bewondering en respect op. En in 1980 de Prijs voor de Dagbladjournalistiek, voorloper van de huidige Tegels.

De krant ging het intussen, net als vele andere, minder voor de wind. De bedrijfsresultaten waren nog redelijk maar het aantal abonnees liep aanzienlijk terug. In 1984 ging de krant een commercieel samenwerkingsverband aan met het Rotterdams Nieuwsblad van Sijthoff. Ook deze move hield het lezersverlies niet tegen. Een laatste poging vooral HVV te redden, een wanhoopsdaad in feite, werd ingezet onder leiding van Wigbolds opvolger Gerard Krul, eveneens een terugkeerder op het oude nest.

‘Te laat, te snel, te rigoureus’
Met veel tamtam werd een geheel vernieuwd Vrije Volk gepresenteerd, de krant verkleurde van rood naar groen; concept, letter en indeling veranderden; de doelgroep vooral – zo was althans de bedoeling. Kort gezegd: van oud naar jong. Onder het motto Grote Sprong Voorwaarts. Het project werd in feite een fiasco. De metamorfose kwam ‘te laat, te snel, te rigoureus’, vonden velen achteraf. ‘De grootste fout was dat het te plotseling is gebeurd’, oordeelde (inmiddels) directeur/plaatsvervangend hoofdredacteur Laan. ‘Wijzigingen bij kranten moet je echt stapje voor stapje doen. Heel geleidelijk tot je uitkomt op de wijziging die je voor ogen staat’, doceerde hij 20 jaar later een studente geschiedenis op de Erasmus Universiteit.

Wijzigingen bij kranten moet je echt stapje voor stapje doen. Heel geleidelijk tot je uitkomt op de wijziging die je voor ogen staat

De Grote Sprong Voorwaarts werd dus een duikvlucht neerwaarts. Daardoor was de kans op een complete samensmelting van HVV en RN, dus ook redactioneel, alleen maar groter geworden. Hetgeen geschiedde: Dagbladunie en Perscombinatie (eigenaren HVV) en Sijthoff/Wegener (RN) besloten in 1990 om HVV en RN samen te voegen tot een nieuwe regionale krant.

Geert-Jan Laan en Gerard Krul zagen voor zichzelf geen rol in die nieuwe krant en namen ontslag, nadat eerder president-commissaris André van der Louw ook was opgestapt. En opnieuw verraste GJ me, met Gerard Krul, met de vraag hun rol over te nemen, als laatste hoofdredacteur het licht bij HVV uit te doen en desgewenst mee te werken aan de voorbereidingen van de nieuwe krant. Hetgeen eveneens geschiedde.

Geert-Jan en Gerard kregen de handen vrij om te proberen een droom van in elk geval GJ waar te maken: een tabloidkrant te ontwikkelen met een serieuze signatuur voor de Nederlandse markt. Ze zochten en vonden gehoor bij de Britse mediamagnaat Robert Maxwell die geld beschikbaar stelde om een jaar onderzoek te doen naar de haalbaarheid van zo’n krant.

Nederland bleek echter toen nog niet rijp voor zo’n halfje brood dat inmiddels niet meer weg te denken is uit de dagbladsector. Het eindigde in 1990/1991 in elk niet in ‘n happy end, met het project van G.J. Laan Advies & Communicatie noch met het leven van Maxwell waaraan op de Atlantische Oceaan een einde kwam.

Groningen
Niet lang na dit avontuur keerde GJ terug in de regionale dagbladjournalistiek. In het noorden, daar waar zijn wieg had gestaan, hervond hij vanaf 1994 zijn oude liefde: eerst als hoofdredacteur bij de Drentse Courant/Groninger Dagblad, daarna bij het Nieuwsblad (later Dagblad) van het Noorden, tot 2003. Ging eerst wonen op het platteland, in het Drentse Steenbergen en vervolgens in het hartje van de stad Groningen.

De Schouw en Timmer
De band met Rotterdam bleef tamelijk innig, niet alleen omdat daar nog vele vrienden en bekenden woonden en hij in journalistencafés de Schouw en Timmer elke keer weer als een verloren zoon werd onthaald. Ook omdat hij in de Maasstad weer iets nieuws begon: Rotterdam Vandaag&Morgen, korte tijd een Rotterdamse tabloid van papier, maar al snel een uitsluitend digitale uitgave die nu eenmaal veel minder kost.

Samen met Jim Postma, die in 2016 alleen verder ging als hoofdredacteur en vervolgens in 2019 plotseling overleed. Veel eerder al had GJ afscheid moeten nemen van twee andere oude makkers met wie hij zoveel journalistieke pieken en dalen heeft beleefd: Rien Robijns (in 2005, 60 jaar) en Gerard Krul (2006, slechts 55 jaar).

Wat dat betreft zou GJ zelf zeggen: 79 jaar worden valt nog best mee, in dit mooie maar slopende vak. Helaas, net geen 80.

Leo Pronk is voormalig hoofdredacteur van Het Vrije Volk en het Rotterdams Dagblad.