Journalistieke zoektocht naar ‘Het Onbehagen’

Rijdend van het Westen naar Limburg verschijnt er bij Culemborg een verkeersbord dat je als Randstedeling niet vaak tegenkomt: hier mag je het gas intrappen tot 130 kilometer. Wow, lekker blazen. Helaas, bij Zaltbommel is het alweer voorbij. Toch is het lang genoeg om even de ultieme vrijheid te voelen die de PVV de in regelzucht beknelde burger zo graag gunt. Ligt de aantrekkingskracht van de PVV voor de Limburgers in dit soort genoegens?

Een relevante vraag, want op 2 maart 2011 bleek de PVV de Limburgse Staten binnen te komen met maar liefst 20,6 procent van de stemmen. Het CDA – van oudsher de grootste partij van de provincie – werd met 19,4 procent van de stemmen bijna gehalveerd. Een historische uitslag, zo beseften ook de redacties van de Limburgse kranten. Verslaggever Paul van Gageldonk, die samen met collega Johan van de Beek trekker werd van ‘Het Onbehagen’-project, herinnert zich een ‘kritisch overleg’ op de kamer van hoofdredacteur Huub Paulissen, pal nadat verkiezingsuitslag bekend was. ‘We waren flabbergasted. De hele redactie was zich ervan bewust dat we niet zouden wegkomen met een commentaartje en een paar achtergrondverhalen. We beseften dat we de problematiek echt in kaart moesten brengen.’

In het gebouw waar de centrale- en de Sittardse stadsredactie zetelen, blikken Paulissen, Van Gageldonk, Van de Beek en verslaggever Niki van der Naald terug op hoe zij de oorzaak van het onbehagen het afgelopen jaar in kaart trachtte te brengen.

Van Gageldonk schreef in 2010 al een serie artikelen onder de titel ‘Tussen Kebab en Sauerkraut’ – over de worsteling van Duitsland met zijn multiculturele imago en integratieproblemen. Maar hij had nog geen vertaalslag gemaakt naar Limburg.

Van de Beek dacht als columnist zijn vinger diep in de Limburgse samenleving te hebben maar moest na de verkiezingsuitslag onderkennen dat hij dit zelfs vanuit de verte niet had zien aankomen. ‘Ook wij snapten niet dat in een all-white-neighbourhood als Borgharen maar liefst 43% van de stemmers voor de PVV had gekozen. En dat niet, zoals Ferry Mingelen het omschreef, alleen “eenvoudige mensen in bepaalde wijken” op de PVV hadden gestemd.’

Natuurlijk, de PVV had in Limburg de identiteitstroef volledig uitgespeeld, met slogans als ‘Geef Limburg terug aan de Limburgers’ en ‘Geen halalvlees maar zoervleisj’. Van Gageldonk: ‘Dáármee heeft de PVV hier vooral gewonnen. Niet met de anti islamretoriek. De partij speelde knap in op ressentiment. Dion Graus had zelfs een overhemd laten maken van de Limburgse vlag.’ Overigens wist de PVV niet helemaal van de hoed en de rand, weet Van de Beek: ‘Zoervleisj als archetypisch streekgerecht opvoeren klopt niet: het komt oorspronkelijk uit Duitsland.’

Van de Beek en Van Gageldonk trokken als ambassadeurs de provincie in om op de zeven regioredacties via een PowerPoint presentatie uit te leggen hoe de redacties te werk konden gaan om de hoofdthema’s in de krant te krijgen. Er verschenen artikelen over de overlast van Polen in de krant, over de teloorgang van de Katholieke kerk of juist over de verbroederende werking van een openbare moestuin in ‘Vogelaarwijk’ Meezenbroek in Heerlen.

De afdeling marketing van de kranten was aanvankelijk niet erg enthousiast over de titel ‘Het Onbehagen’, dat eerst zelfs de werktitel ‘Het Grote Onbehagen’ droeg. Maar dat werd ook door de redactie uiteindelijk als te negatief ervaren. Hoofdredacteur Paulissen: ‘We hechtten aan de naam om deze politieke aardverschuiving uit de anti-islam sfeer te halen. We vonden dat namelijk onverklaarbaar: Limburg is door zijn mijnen al zestig jaar een smeltkroes. Dus vreemdelingenhaat als leidend motief van de PVV-stemmers leek ons niet logisch. We hadden sterk het gevoel dat de problemen ergens anders lagen. Maar waar?’ 

Natuurlijk voelde ook de redactie de groeiende onvrede: de afkeer tegen ‘Den Haag’ de groter wordende afstand met de Hollènders. Ze wist ook dat er een grote groep Limburgers is met een laag inkomen die de verbondenheid van dorp, kerk en fanfare missen. Paulissen: ‘Het zorgeloze is weg. Een aantal generaties lang wisten de mensen dat hun kinderen het beter zouden krijgen. Die zekerheid is ook weg. Het positieve is dat de Limburgers met hun stem massaal uit de kast zijn gekomen over hun onvrede. Het was voor ons reden om de problemen exact in kaart te gaan brengen.’

Op de redactie van de kranten zelf rustte lang een zeker taboe op de PVV. Van Gageldonk: ‘Voor de Statenverkiezingen had ik een aantal PVV’ers geïnterviewd, waaronder Dion Graus. Ik merkte dat collega’s daar soms ongemakkelijk op reageerden.’

Verklaard PVV’ers zijn er ook nu op de redactie niet te vinden, noch een columnist die expliciet het PVV gedachtegoed aanhangt. Op de vraag of dat niet gek is bij een regionale krant wier doelgroep massaal voor de PVV koos valt een pijnlijke stilte. ‘Journalisten zijn toch per definitie links’, grapt Van Gageldonk. Later, serieus: ‘Er wordt onderling wel openlijker dan voorheen gesproken over familie of vrienden van redacteuren die PVV stemmen.’

Paulissen: ‘We hebben nooit politieke columnisten gehad. Behalve Thijs Wöltgens, maar die schreef niet over politiek. Wel plaatsen we soms opiniestukken van de PVV of artikelen die positief zijn over Wilders.’

Volgens Van der Naald, die een groot aantal verhalen schreef voor ‘Het Onbehagen’ is het grote verlies van het CDA in Limburg misschien eerder het verhaal achter de onvrede dan de opmars van de PVV. ‘Het zegt veel over het onvermogen van bestuurders, die niet weten wat ze moeten doen.’

Paulissen: ‘“Het Onbehagen” was niet per se bedoeld om de PVV’ers in de regio op te zoeken en door een verontwaardigde bril naar de samenleving te kijken. Wij wilden op zoek naar de thema’s die de onvrede hebben gemobiliseerd. De PVV-stemmers werden te makkelijk in de anti-islam hoek geduwd. Daar doen we ze mee tekort, want voor veel Limburgse PVV-aanhangers geldt dat Zwarte Piet de enige allochtoon is die ze kennen. We wilden luisteren met een open mind. We wilden dat mensen uit de kast kwamen met hun problemen, waardoor de thema’s aan de oppervlakte kwamen. Via een Facebook-pagina en door de verhalen over het onbehagen op internet te zetten met de mogelijkheid te reageren.’ Een enkele keer moesten moderators ingrijpen of de mogelijkheid tot reageren uitzetten omdat de discussie volgens Paulissen werd gedomineerd door ‘rapalje’. De pagina blijft ook na het project open. De groep schommelt rond de 200 leden die zich luid en duidelijk laten horen en waarmee de redactie haar voordeel kan doen.

Van de Beek dook als verslaggever in de problematiek van Maasniel, dat al in 1953 werd geannexeerd als wijk van Roermond. Hij is er geboren en getogen. ‘Het was lastig de juiste aanpak te vinden. Bij onderzoeksjournalistiek weet je wat je zoekt, terwijl je hier iets ongrijpbaars als onbehagen probeert te vangen. Het vergde vrij denken. Een bijna holistische aanpak; van buiten naar binnen werken alsof je een standbeeld uit zijn bekisting haalt.’

Hij vindt het ‘belangrijk’ dat de krant de ruimte gaf om langer stil te staan bij een verhaal in plaats van ‘drive-by-journalistiek’ te bedrijven. ‘Ik kon nu rustig drie keer terug gaan naar Maasniel. Luisteren bij cafézaal Metsemakers, waar de harmonie repeteert. Er werd in de zaal geklaagd dat er te weinig mensen zijn voor de harmonie. Dat was vroeger ondenkbaar. Iedereen wilde meedoen.’

Van Gageldonk toog naar het dorpje Veulen, waar 98 procent van de inwoners katholiek is maar de koster nu al blij is wanneer er dertig mensen in de kerk zitten. De letters RK zijn van de enige school afgehaald en van een aantal verenigingen. Er wordt niet automatisch meer gestemd op het CDA. ‘Ik kom oorspronkelijk niet uit deze provincie en wilde weten hoe het een kleine gesloten gemeenschap in de Peel vergaat. Er bleek weinig over van de vroegere cohesie. Los zand. Dit soort dorpen waren cocons maar de buitenwereld heeft zich geopend. Alleen carnaval is nog een gemeenschappelijk evenement.’

Volgens Van Gageldonk heeft het project vooral opgeleverd dat de werkelijke problematiek van de Limburgers boven water is gekomen. ‘Vroeger hadden we de pretentie dat we alles coverden als we de gemeenteraadvergadering maar tot twee uur in de nacht volgden.’

Niki van der Naald maakte onder meer een reportage over homojongeren – waarvan een deel PVV stemt omdat Wilders ageert tegen Marokkanen en Turken die homo’s bashen. Ze sprak ook met gaycop Raymond Janssen, die uitlegt dat veel incidenten in het verleden het stempel ‘beroving’ of ‘mishandeling’ kregen terwijl het eigenlijk om homo-bashing ging en een cultuuromslag bij de Limburgse politie probeert te bewerkstelligen.’

Zou een krant niet altijd zo moeten werken? Van Gageldonk: ‘Ja, maar redacties krimpen steeds verder. We werken nu met 118 fte. Tien jaar geleden, in 2002, vlak voor de fusie van Dagblad De Limburger met Limburgs Dagblad, bedroeg het gezamenlijke aantal fte nog 240. En we houden ons hart vast voor Mecom, dat wil dat we nog meer doen met minder mensen.’

Volgens Paulissen is, zoals bij meer kranten, de band tussen de Limburgse kranten en lezers verwaterd. ‘We hebben opnieuw onder de loep genomen waar we goed in zijn. Dat is nieuws, de waakhondfunctie, duiding en – nieuw – zelf in het speelveld komen en verbinden. Willen participeren is de grote waarde van “Het Onbehagen”. Daardoor kom je dichter bij je onderwerp. En gaandeweg zagen de journalisten de rol van de PVV verwateren. De PVV kwam in hun stukken steeds minder voor.’

De kranten willen een vervolg geven aan de nieuwe aanpak. Paulissen: ‘Binnenkort gaan we een aantal probleemgebieden bekijken. Kleine groepjes van twee tot drie journalisten gaan de situatie er langere tijd volgen. Nadrukkelijk zetten we hier geen specialisten op, maar mensen met gevoel voor empathie. Ook het aandragen van oplossingen voor problemen wordt door de lezers en ondervraagden gewaardeerd, merken we. Je merkt ook dat als je mensen spreekt het hen er in de eerste plaats om gaat dat het weer ten goede keert. Maar de PVV is tot nu toe de wijken nog niet in geweest.’

Wat is nu de algemene indruk van de redactie over de oorsprong van het Limburgse onbehagen; immers ook in dorpen als Jorwerd is sprake van leegloop en onthechting?

Opnieuw valt er een stilte. Van der Naald geeft na enig aarzelen het duidelijkste antwoord. ‘Limburg ligt anders dan de rest van Nederland. Ingeklemd tussen Duitsland en België en ver weg van Den Haag. Een groot deel van de mensen is op zoek naar identiteit.’ Haar collega’s beamen dit: ‘Uiteindelijk is identiteit het grootste probleem.’

Nog geen twee kilometer van de redactie in Sittard bevindt zich het Limburgse dorpje Einighausen. Het is vrijdag voor vasteloavend. Alle huizen zijn – naast rolluiken – voorzien van de groen-geel-rode carnavalsvlag. Ook café De Ruif. Aan de bar zit een man met een kopstoot voor zijn neus. ‘Zijt ge een Hollènder’, zegt hij – overigens niet onaardig – als ik vraag of hij de serie ‘Het Onbehagen’ kent. ‘Joa, ik ken De Limburger. Wij bezorgen die. Kijk, ik heb PVV gestemd. Er was vernieuwing nodig.

Wilders durft het tenminste te zeggen tegen de hoge heren in Den Haag. Net als Leers.’

Op de terugweg naar het Westen hoor ik op Radio 1 dat Anil Ramdas zelfmoord heeft gepleegd. Gek genoeg sluit dit nieuws in mijn hoofd direct aan bij de verhalen van de Limburgse journalisten. Ramdas’ probleem was – op een globaler niveau – een identiteitsprobleem: tussen Suriname, Nederland en India. Hij was aan het einde van zijn leven uitzonderlijk bitter over de ‘white trash’ van Wilders’ achterban die zijn multiculturele droom aan duigen had geslagen. Hij vergat misschien dat deze – eveneens – bittere blanken ook wel degelijk iets te verliezen hebben. En ook dat mag gehoord worden. De Limburgse kranten gaven hen een stem.